پیشتر در این فصل قرائتی عرفانی از خود مناسک نماز و روزه ارائه شد، حال در این نوشتار به جعل معناهایی فلسفی اما مدرن برای ماهیت این دو فریضه پرداخته می‌شود تا نماز و روزه در عین تعهدی وجودی-فلسفی در جهان شخصی، به معنای تعهدی اجتماعی-سیاسی در جهان پیرامونی نیز باشد. همانطور که در دهه چهل تا شصت شمسی مسأله حجاب تحت تأثیر آرای شریعتی نه یک تعهد شخصی که یک تعهد اجتماعی برای زنان مسلمان نوگرا علیه انقیاد زنان توسط نظام سرمایه‌داری بود که الگوی زن دگرسالار صنعت‌بدن و مصرف‌زده را ترویج می‌کرد. در آینده و در فصل احکام سبک زندگی بیشتر به این مسأله پرداخته می‌شود.
مدرن‌سازی نمادین حرکات نماز
اگر حرکات نماز (قیام، رکوع و..) در قرائت عرفانی سفری روحانی و سه سطحی (شریعت، طریقت، حقیقت) معرفی شد، مطابق مفهومی سنتی بود. در اینجا برای نماز یک مفهوم فلسفی مدرن در نظر گرفته می‌شود.
هر حرکت در نماز در مفهوم سنتی معنای خاصی دارد:
• قیام (ایستادن): نشانه احترام و آمادگی برای گفتگو با خدا.
• رکوع (خم شدن): نماد فروتنی و پذیرش عظمت الهی.
• سجده (پیشانی بر زمین گذاشتن): اوج تواضع و نزدیکی به خداوند.
• تشهد (نشستن): یادآوری وحدانیت خدا و رسالت پیامبران.
نماز در اسلام حرکاتی هدفمند و سرشار از معناست که ریشه در وحی الهی دارد. مدرن‌سازی آن نه به معنای تغییر شکل، بلکه به معنای درک عمیق‌تر فلسفه آن و تطبیق روح عبادت با چالش‌های دنیای معاصر است. هرگونه تغییر در ظاهر نماز باید با احترام به حدود شرعی و درک اصالت این عبادت انجام شود.
مدرن‌سازی نمادین حرکات نماز به معنای بازتعریف مفاهیم عمیق این حرکات در قالب زبان و نمادهای امروزی است، بدون آنکه شکل ظاهری یا اصالت آن تغییر کند. این کار نیازمند حفظ احترام به اصل عبادت و همزمان، برقراری ارتباط بین مفاهیم سنتی و ارزش‌های مدرن مانند آزادی، کرامت انسانی، عدالت و رشد فردی است. در ادامه، معنای مدرن و نمادین حرکات نماز را بررسی می‌کنیم:
۱. قیام (ایستادن):
• معنای سنتی: آمادگی برای گفتگو با خدا، اعلام حضور و احترام به عظمت الهی.
• بازتعریف مدرن:
• نماد خودآگاهی و حضور: در جهانی که انسان اغلب در گرداب روزمرگی غرق می‌شود، ایستادن در نماز می‌تواند نماد تمرکز بر لحظه حال و رهایی از اضطراب‌های دنیای مدرن باشد و فراموشی آنچه ذهن و روان را به بند می‌کشد، جهت حضور در پیشگاه خداوند.
• اعلام استقلال: ایستادن به عنوان نمادی از نفی بردگی مدرن (بردگی مصرف‌گرایی، تکنولوژی یا نظام‌های ستمگر) و تأکید بر آزادی روحانی انسان و احترام به نیروی برتر هستی.
۲. رکوع (خم شدن):
• معنای سنتی: نشانه فروتنی در برابر خداوند و پذیرش عظمت او.
• بازتعریف مدرن:
• نماد همبستگی با محرومان: خم شدن می‌تواند نماد همدلی با انسان‌های تحت ستم و اعتراض به نابرابری‌های اجتماعی باشد. اینکه انسان‌های به استضعاف کشیده تنها برابر آفریدگارشان باید تعظیم کنند. نشانه همبستگی با همه انسان‌ها در برابر عدالت الهی.
• تمرین تواضع در برابر دانش: در دنیایی که تکبر علمی و فناورانه رواج دارد، رکوع یادآور می‌کند که انسان باید در برابر گستره ناشناخته‌های جهان فروتن بماند. فروتنی برابر هستی نامتنهای و جهان نادیده. تواضع انسان بینهایت کوچک برابر بینهایت بزرگ.
۳. سجده (پیشانی بر زمین نهادن):
• معنای سنتی: اوج تواضع و نزدیکی به خداوند.
• بازتعریف مدرن:
• نماد اتصال به زمین و طبیعت: در عصر بحران محیط زیست، سجده می‌تواند نماد احترام به زمین و مسئولیت انسان در قبال طبیعت باشد. اینکه ما از خاک آفریده شدیم و به خاک بازمی‌گردیم.
• رهایی از خودپرستی: سجده به عنوان عملی برای شکستن تکبر فردگرایانه دنیای مدرن و یادآوری وابستگی انسان به چیزی فراتر از خودش. به عنوان نمادی از رهایی از تکبر و پذیرش تواضع در برابر حقیقت.
۴. نشستن (سلام):
• معنای سنتی: درود فرستادن به پیامبران، بندگان صالح و مخلوقات.
• بازتعریف مدرن:
• نماد صلح: نشستن در پایان نماز می‌تواند نماد صلح جهانی، درخواست صلح برای تمام هستی و احترام به تنوع فرهنگی و دینی باشد.
• زمان بازتاب خویشتن: در دنیای شتابزده امروز، این لحظه می‌تواند فرصتی برای مرور اهداف اخلاقی و تعهد به بهبود فردی و اجتماعی باشد.
۵. نیت و جهت قبله:
• معنای سنتی: یکپارچگی در عبادت و جهت‌گیری به سوی کعبه.
• بازتعریف مدرن:
• جهت‌گیری اخلاقی: نماد تلاش برای یافتن قطب‌نمای درونی در جهانی پر از تضادهای اخلاقی.
• اتحاد در عین تنوع: احترام به تفاوت‌ها در عین حفظ هسته مشترک انسانی.
۶. تکبیر (الله‌اکبر):
• معنای سنتی: اعلام بزرگی خداوند و کوچکی انسان در برابر او.
• بازتعریف مدرن:
• نفی بت‌های مدرن: تکبیر می‌تواند نماد رهایی از بت‌هایی مانند پول، قدرت یا شهرت باشد.
• اعلام برابری انسان‌ها: در برابر عظمت خداوند، همه انسان‌ها فارغ از نژاد، جنسیت یا طبقه اجتماعی برابرند.
۷. نماز جماعت:
نمازهای گروهی می‌توانند به عنوان نمادی از وحدت جامعه، مبارزه با تبعیض، و تقویت مسئولیت‌پذیری اجتماعی بازتعریف شوند. مانند همین تصویر نمازگزاران غزه بر روی ویرانه‌های مسجدی که اسرائیل نابود کرده است و در ابتدای نوشتار قرار گرفته است.
مدرن‌سازی نمادین حرکات نماز به معنای تغییر شکل ظاهری آن نیست، بلکه کشف لایه‌های معنایی جدید در حرکات موجود است تا نماز بتواند پلی بین سنت و مدرنیته ایجاد کند. این بازتعریف می‌تواند نماز را به عملی تبدیل کند که نه تنها عبادت کهن است، بلکه تعهدی برابر چالش‌های اخلاقی، اجتماعی و زیست‌محیطی جهان معاصر نیز هست. این نگاه، نماز را از یک عمل فردی به بیانیه‌ای جهانی تبدیل می‌کند که بر عدالت، صلح و کرامت انسانی تأکید دارد، بدون آنکه از اصالت روحانی آن کاسته شود. اسلام به طور کلی با تغییر شکل عبادات به دلایل سلیقه‌ای یا غیرضروری مخالف است، چرا که این تغییرات می‌تواند به تحریف اصل دین بینجامد. با این حال، روح عبادات همواره می‌تواند با نیازهای زمانه هماهنگ شود. برای مثال، نماز در دنیای مدرن می‌تواند:
- به انسان یادآوری کند که در عصر تکنولوژی و مصرف‌گرایی، نباید از معنویت و اخلاق دور شود.
- به عنوان عملی برای تقویت تمرکز، آرامش روانی، و مبارزه با اضطراب‌های مدرن به کار رود.
مدرن‌سازی نمادین معنای روزه
اگر روزه‌داری کالبد جسمانی و مثالی در قرائت عرفانی برای دسترسی به حواس باطنی، کالبد مثالی هستی و مواجهه با تجلیات امر قدسی تعریف شد، حال اینجا به مفهوم فلسفی مدرن برای فریضه روزه پرداخته می‌شود.
مدرن‌سازی نمادین معنای روزه در اسلام به معنای بازتعریف مفاهیم عمیق این عبادت در قالب چالش‌ها و ارزش‌های جهان معاصر است، بدون آنکه از اصالت روحانی و دینی آن کاسته شود. در ادامه، این بازتعریف را بررسی می‌کنیم:
۱. روزه به عنوان «اعتراض علیه مصرف‌گرایی»:
• نمادین‌سازی: در دنیایی که مصرف‌گرایی و اسراف به بحران تبدیل شده‌اند، روزه می‌تواند نماد رهایی از بردگی مادی باشد.
• مدرن‌سازی: پرهیز از خریدهای غیرضروری، کاهش مصرف پلاستیک، یا تحریم محصولات شرکت‌های ناعادلانه در طول ماه رمضان.
• شعار: «روزه گرفتن از مصرف، نه فقط از غذا».
۲. روزه به عنوان «تمرین همدلی جهانی»:
• نمادین‌سازی: در عصر نابرابری‌های گسترده، روزه یادآور می‌شود که گرسنگی تنها یک تجربه فردی نیست، بلکه مسئله‌ای ساختاری است.
• مدرن‌سازی: مشارکت در کمپین‌های مقابله با گرسنگی، حمایت از پناهندگان، یا بررسی تأثیر سیاست‌های جهانی بر فقر.
• شعار: «گرسنگی من، صدای گرسنگان جهان».
۳. روزه به عنوان «دیتاکس دیجیتال»:
• نمادین‌سازی: در دنیایی که اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی و اطلاعات بیش‌ازحد ذهن را آشفته می‌کند، روزه می‌تواند نماد پاکسازی روان باشد.
• مدرن‌سازی: روزه گرفتن از فضای مجازی، پرهیز از اخبار منفی، یا محدود کردن استفاده از گوشی همراه در ساعات روز.
• شعار: «روزه دیجیتال: آزادی از الگوریتم‌ها».
۴. روزه به عنوان «مبارزه با تغییرات آب‌وهوایی»:
• نمادین‌سازی: در بحران زیست‌محیطی کنونی، روزه می‌تواند نماد مسئولیت‌پذیری در قبال زمین باشد.
• مدرن‌سازی: کاهش ردپای کربن در ماه رمضان (مثلاً پرهیز از غذاهای وارداتی یا پلاستیک‌های یکبارمصرف).
• شعار: «روزه برای زمین: مصرف کمتر، نگهداری بیشتر».
۵. روزه به عنوان «بازسازی رابطه با بدن»:
• نمادین‌سازی: در جامعه‌ای که بدن انسان تحت سلطه استانداردهای غیرواقعی زیبایی یا تن‌آزاری قرار گرفته، روزه می‌تواند نماد احترام به بدن باشد.
• مدرن‌سازی: تمرکز بر تغذیه سالم، پرهیز از رژیم‌های سمی، یا مقابله با فرهنگ رژیم‌های لاغری افراطی.
• شعار: «روزه: گفتگوی دوباره با جسم».
۶. روزه به عنوان «تمرین دموکراسی درونی»:
• نمادین‌سازی: در جهانی که انسان اغلب اسیر خواسته‌های لحظه‌ای است، روزه نماد خودگردانی و اراده آزاد است.
• مدرن‌سازی: تمرین «نه» گفتن به عادات مخرب (مانند سیگار، قضاوت عجولانه، یا پرخاشگری).
• شعار: «روزه: انقلاب کوچک در برابر خودِ خودکامه».
۷. روزه به عنوان «عبادت جمعی در عصر فردگرایی»:
• نمادین‌سازی: در جامعه‌ای که فردگرایی افراطی رواج دارد، روزه می‌تواند نماد اتحاد نامرئی باشد.
• مدرن‌سازی: ایجاد پلتفرم‌های مجازی برای اشتراک تجربه‌های روزه، یا هماهنگی جهانی برای افطارهای مشترک با محوریت مسائل انسانی.
• شعار: «روزه: شبکه‌ای از امید در جهان پراکنده».
مدرن‌سازی نمادین روزه به معنای تغییر قواعد فقهی آن نیست، بلکه کشف معنای جدید در قالب همان عمل قدیمی است. روزه در جهان امروز می‌تواند تعهدی به بحران‌های اخلاقی، زیست‌محیطی و اجتماعی باشد و نشان دهد که عبادات دینی نه تنها کهنه نیستند، بلکه می‌توانند راهنمای اخلاقی برای ساختن جهانی عادلانه‌تر و انسانی‌تر باشند.
این نگاه، روزه را از عملی فردی به بیانیه‌ای جهانی تبدیل می‌کند که بر مسئولیت انسان در قبال خود، دیگران و زمین تأکید دارد.
