تصویری از یک هیجان سمی و مخرب را تداعی میکند که باید به هر قیمتی از آن دوری کرد. ما یاد گرفتهایم که شرم را دشمن عزتنفس و مانعی بزرگ در مسیر رشد شخصی بدانیم. اما اگر درک ما از این هیجان قدرتمند، ناقص یا حتی اشتباه باشد چه؟ این مقاله، بر اساس کتاب دگرگونکننده «شرم: خودتان را آزاد کنید، شادی را بیابید و عزتنفس واقعی بسازید» نوشته رواندرمانگر جوزف بورگو، چهار دیدگاه غافلگیرکننده را آشکار میکند که میتواند رابطه شما با خودتان و مسیر رشد شخصیتان را برای همیشه تغییر دهد.
اکثر ما شرم را به صورت یک هیولای بزرگ و ترسناک (SHAME) تصور میکنیم، اما بورگو معتقد است که باید با یک مفهوم جدید آشنا شویم: خانوادهای از هیجانات روزمره (shame). نویسنده با هوشمندی بین این دو تفاوت قائل میشود. SHAME همان هیجان سمی و مخربی است که همه ما از آن میترسیم و با تجربیات عمیق آسیب و بیارزشی گره خورده است. اما shame در واقع یک «خانواده کامل از هیجانات» است که شامل احساسات روزمره و اغلب زودگذری مانند خجالت، احساس گناه، دستپاچگی، احساس حقارت و خودآگاهی دردناک میشود؛ احساساتی که همه ما به طور منظم تجربه میکنیم.
برای درک بهتر این موضوع، یک روز از زندگی شخصیت «اولیویا» را در نظر بگیرید. او در طول یک روز با طیف وسیعی از این هیجانات روبرو میشود:
پس از طلاق، یک احساس حقارت مبهم را تجربه میکند.
وقتی میشنود همسر سابقش وارد رابطه جدیدی شده، احساس بازنده بودن میکند.
به خاطر پاسخ ندادن به ایمیل دوستش، احساس گناه میکند.
وقتی جلوی دیگران زمین میخورد، خجالتزده میشود.
وقتی به یک مهمانی دعوت نمیشود، احساس کنار گذاشته شدن میکند.
اینها همگی اعضای خانواده شرم هستند. گرچه نظریهپردازان بین گناه («کاری که کردهاید») و شرم («کسی که هستید») تفاوت قائل میشوند، اما بورگو استدلال میکند که واکنش فیزیولوژیکی ما به هر دو بسیار شبیه است و به همین دلیل گناه نیز بخشی از این خانواده هیجانی است.
...شرم به عنوان یک خانواده کامل از هیجانات، همانطور که لئون ورمسر در کتاب «نقاب شرم» توصیف میکند. احساس شرم میتواند عذابآور یا فقط کمی ناخوشایند باشد؛ ممکن است گذرا یا پایدار باشد.
این دیدگاه جدید اهمیت فوقالعادهای دارد. وقتی شرم را به عنوان بخشی طبیعی و اجتنابناپذیر از زندگی ببینیم، دیگر آن را به عنوان یک هیولای ترسناک که باید نابود شود تلقی نمیکنیم. در عوض، میتوانیم یاد بگیریم که چگونه با ظرافت و درک بیشتری با آن روبرو شویم.
حال که این شرمهای کوچک و روزمره را میشناسیم، میتوانیم از ترسیدن از آنها فراتر رفته و بپرسیم که چه هدفی را دنبال میکنند. همانطور که بورگو استدلال میکند، این هدف نه تنها کنترل رفتار اجتماعی ما، بلکه ساختن زیربنای عزتنفس ماست.
این ایده شاید کاملاً خلاف باورهای رایج باشد: شرم نه تنها دشمن عزتنفس نیست، بلکه برای رشد و توسعه «عزتنفس واقعی» ضروری است.
بورگو یک تشبیه قدرتمند ارائه میدهد: «شرم مانند درد فیزیکی است—ما را از بیارزش شدن اجتماعی محافظت میکند.» همانطور که درد فیزیکی به ما هشدار میدهد که بافت بدن در حال آسیب دیدن است، درد روانی شرم نیز به ما هشدار میدهد که ممکن است جایگاه ما در گروه اجتماعی به خطر بیفتد. این هیجان، ابزاری تکاملی برای بقای اجتماعی است.
این فرآیند از کودکی آغاز میشود. تجربیات سالم و کنترلشده شرم در حدود دو سالگی، نقشی حیاتی در اجتماعی شدن کودک و تعدیل خودبزرگبینی طبیعی او ایفا میکند. این تجربیات به کودک کمک میکنند تا بفهمد مرکز جهان نیست. بر این اساس، عزتنفس سالم به معنای نبود کامل شرم نیست، بلکه به معنای «تابآوری در برابر شرم» و توانایی یادگیری از آن است.
«ممکن است تجربیات شرم، اگر به طور کامل با آنها روبرو شویم، نوری غیرمنتظره بر اینکه چه کسی هستیم بتابانند و راه را به سوی کسی که میتوانیم بشویم، نشان دهند. شرم، اگر کاملاً با آن مواجه شویم، ممکن است در درجه اول نه چیزی برای پنهان کردن، بلکه یک تجربه مثبت از مکاشفه باشد.»
این تغییر دیدگاه میتواند رابطه ما با شکستها و اشتباهاتمان را متحول کند. دفعه بعد که احساس شرم کردید، به جای فرار از آن، از خود بپرسید: «این احساس چه درسی برای من دارد؟ این تجربه چه چیزی را درباره ارزشها و انتظاراتم از خودم آشکار میکند؟»
تصور رایج این است که عزتنفس یک تجربه کاملاً درونی و شخصی است. اما بورگو این ایده را به چالش میکشد و استدلال میکند که انسانها موجوداتی عمیقاً اجتماعی هستند و عزتنفس پایدار در روابط بینفردی ریشه دارد.
او مفهوم «شادی متقابل» (reciprocal joy) را معرفی میکند که به تجربه شادی مشترک بین نوزاد و مراقبش اشاره دارد. «آزمایش چهره بیحرکت» (Still Face Experiment) به شکلی قدرتمند نشان میدهد که نوزادان به طور ذاتی به تعامل شاد و پاسخگو با دیگران نیاز دارند. اهمیت این موضوع فراتر از روانشناسی است و پایههای عصبشناختی دارد. این تعاملات شاد باعث ترشح «اندورفینها» (اپیوئیدهای درونزا) در مغز نوزاد میشود که برای رشد و تکامل قشر اوربیتوفرونتال (بخش مسئول تعاملات اجتماعی) حیاتی است. این نیاز اساسی در بزرگسالی نیز ادامه دارد. احساس غرور و رضایت ناشی از دستاوردهایمان زمانی عمیقتر و پایدارتر میشود که آن را با افرادی که برایمان مهم هستند به اشتراک بگذاریم.
«مفهوم خودِ اتمی و منزوی یک توهم است.»
این دیدگاه، تمرکز را از «خوددوستی» صرف به سمت «ارتباط و تعلق» تغییر میدهد. عزتنفس واقعی از احساس دیده شدن، ارزشمند بودن و تعلق داشتن به یک جامعه یا گروه حمایتگر ناشی میشود. این مسیر، راهی واقعیتر و انسانیتر برای دستیابی به عزتنفس پایدار ارائه میدهد.
بسیاری از رفتارها و الگوهای روانشناختی که ما آنها را «مشکل» یا «عادت بد» میدانیم، در واقع راهکارهای ناخودآگاه برای مقابله با درد طاقتفرسای شرم هستند. بورگو این راهکارها را «نقابهای شرم» مینامد.
وقتی شرم آنقدر دردناک میشود که نمیتوانیم مستقیماً با آن روبرو شویم، ذهن ما سپرهایی دفاعی برای محافظت از خودمان میسازد. سه استراتژی اصلی دفاعی عبارتند از: اجتناب، انکار، و کنترل.
• اجتناب: برخی افراد برای دوری از موقعیتهایی که ممکن است در آنها احساس شرم کنند، به اضطراب اجتماعی، بیتفاوتی یا انزوا پناه میبرند. آنها از ریسک کردن یا ایجاد روابط عمیق خودداری میکنند تا از احتمال طرد شدن یا قضاوت شدن در امان بمانند.
• انکار: دیگران با سرزنش کردن دیگران، پناه بردن به حس برتری و تحقیر، یا تکبر، شرم خود را انکار میکنند. آنها با فرافکنی احساسات منفی خود بر روی دیگران، به طور موقت از درد پذیرش اشتباهات یا نقصهای خود فرار میکنند.
• کنترل: یک راهکار پیچیدهتر، کنترل کردن تجربه شرم است. افرادی که از این استراتژی استفاده میکنند، با خود-تمسخری یا نفرت از خود، به نوعی بر تجربه شرم پیشدستی میکنند. وحشت شرم اغلب در ماهیت غافلگیرکننده و کمینمانند آن نهفته است. با فعال کردن عمدی یک احساس شرم آشنا، هرچند دردناک، فرد حس عاملیت و پیشبینیپذیری را بازمییابد که کمتر از غافلگیر شدن ترسناک است.
دیدن این رفتارها به عنوان «سپر» به جای «نقص شخصیتی»، میتواند به جای سرزنش خود، حس شفقت و درک عمیقتری نسبت به خودمان ایجاد کند. این سپرها زمانی برای محافظت از ما ضروری بودهاند، اما اکنون ممکن است مانع رشد ما شوند.
این سفر در چشمانداز شرم یک حقیقت عمیق را آشکار میکند: آنچه ما به عنوان یک هیولای سمی و واحد از آن میترسیم، در واقع خانوادهای از هیجانات روزمره است (۱). این خانواده هیجانی، اگر به درستی درک شود، به جای اینکه دشمن ما باشد، به عنوان یک راهنمای ضروری برای ساختن عزتنفس واقعی عمل میکند (۲)، فرآیندی که یک سفر انفرادی نیست، بلکه ریشه در ارتباط ما با دیگران دارد (۳). در نتیجه، بسیاری از سرسختترین «عادتهای بد» ما، نقصهای شخصیتی نیستند، بلکه سپرهای پیچیدهای هستند که زمانی برای محافظت از خود در برابر درد قطع ارتباط به آنها نیاز داشتیم (۴).
حالا که شرم را نه به عنوان یک دشمن، بلکه به عنوان یک راهنمای بالقوه میبینید، کدام درس کوچک را از امروز در زندگی خود به کار خواهید بست تا رابطهای صادقانهتر با خودتان بسازید؟
