آموزش همگانی؛ لازمه توسعه و نوآوری در صنعت بیمه

دکتر سید علی حسینی ، مهندس علیرضا هاشمی

1)- مقدمه

پیدایش پدیده‌های جدید و یا تحولات وسیع در پدیده‌ها، در برخی موارد باعث شکل‌گیری مفاهیم جدیدی می‌شود و یا مفاهیم قبلی، تحول‌یافته و شكل و اهمیت جدیدی به خود می‌گیرد. در عصر حاضر، با شکل‌گیری نوع جدیدی از تحولات اقتصادی و مالی، لازم است افراد از آگاهی‌ها و توانمندی‌های خاصی، برای مواجهه با پیچیدگی‌های به وجود آمده، برخوردار باشند در عصر دیجیتال، به سبب ظهور فناوری‌های نوین، باورهای سنتی کسب‌وکار به نحوی اساسی دگرگون شده است. سازمان‌ها تنها یک راه پیشرو دارند و آن همگامی با تغییرات موجود است؛ در غیر این صورت از دور رقابت حذف خواهند شد. سواد، مهارتی اساسی برای توانمندسازی انسان در رشد عقل، منطق، تفکر نظام‌مند و پژوهش است. در واقع سواد پیش‌نیاز اصلی برای رشد فکری و توانایی انجام پژوهش است. پیشرفت تمدن بشری وابسته به سواد و توسعه آن در توده‌های سطوح پایین جامعه است. مفهوم سواد با مفهوم اکتساب در پیوند است. این اکتساب بیانگر آن است که مهارت‌ها و توانش‌های متناظر باسواد، اموری نیستند که به طور زیستی و در فرایند رشد خود به خودی در انسان ایجاد شوند. در مقابل، سواد خواندن، در عین نیاز به زمینه‌های رشدی ویژه، مساوی آنها نیست و علاوه بر آنها، نیازمند تلاش و برنامه‌ریزی و آموزش است.

جمله معروف آموزش سرمایه‌گذاری است می‌تواند در عصر حاضر مورد چالش و بحث قرار گیرد. صنایع بانک، بورس و بیمه می‌بایست در راستای توسعه فعالیت‌های دانش‌بنیان و تحول دیجیتال در این صنایع این نکته کلیدی را بپذیرند که برای تحول به قابلیت‌های تحول نیازمندند و ساخت این قابلیت‌ها و اساساً هر نوع قابلیت، فرایندی تدریجی است؛ لذا برای متحول‌شدن باید شایسته تحول شد و این لحظه بزرگ برای هر سازمانی زمانی اتفاق می‌افتد که بپذیرد تحول دیجیتال یک مسئله فناورانه نیست؛ بلکه یک تغییر فکری و فرهنگی است؛ لذا برای گسترش این تفکر و تغییر، دانش، نگرش و مهارت می‌بایست بر یادگیری استراتژیک استوار شد.

2)-وضعیت آموزش در جوامع توسعه یافته

پژوهشگران موفق به معرفی بیش از ۳۴ نوع سواد مفید و مدرن شده‌اند که سواد مالی با معنای مصطلح آن، تنها یکی از آنها محسوب می‌شود. براین‌اساس همه افراد از همه نسل‌ها نیاز به بازآموزی و سوادآموزی از نوع جدید دارند که سواد مالی هم جزء آنهاست مطالعات اخیر در مورد نقش شاخص مالی نشان می‌دهند که افزایش اهمیت بازار مالی، صرفاً شاخصی برای ارزیابی تأثیر فرصت‌های سرمایه‌گذاری جدید نیست. فقدان دسترسی به بازار مالی می‌تواند نتیجه‌ی ضعف در صلاحیت اقتصادی باشد. جاپلی (2010) در سطح اقتصاد کلان نشان داد که برای توزیع دسترسی به بازارهای مالی در میان جمعیت، توان سود بردن از فرصت‌های سرمایه‌گذاری جدید و مشارکت در بازارهای مالی بستگی زیادی به سواد اقتصادی دارد. در حال حاضر کشورهای پیشرفته در حوزه آموزش سرمایه‌گذاری‌های کلانی انجام داده‌اند و به بحث آموزش توجه جدی دارند به‌عنوان‌مثال: در مدارس هنگ‌کنگ، آموزش برنامه‌نویسی به کودکان به‌عنوان یک جزء حیاتی از برنامه‌های تحصیلی مدارس موردتوجه قرار می‌گیرد. این کشور با توجه به اهمیت فناوری و نیاز روزافزون به متخصصان حوزه فناوری اطلاعات، برنامه‌های آموزشی جامعی را در مدارس اجرا می‌کند. آموزش برنامه‌نویسی به‌صورت سلسله‌مراتبی در طول سال‌های تحصیلی پیشرفت می‌کند.

در سطح ابتدایی، کودکان با استفاده از ابزارهای بصری مانند برنامه‌نویسی بلوکی، اصول برنامه‌نویسی را یاد می‌گیرند. در مراحل بعدی، آموزش زبان‌های برنامه‌نویسی مانند سی‌شارپ و پایتون آغاز می‌شود. همچنین، مفاهیم پیشرفته‌تر از جمله الگوریتم‌ها، ساختارهای داده و برنامه‌نویسی وب نیز در برنامه‌های آموزشی وارد می‌شوند. تمرکز بر توسعه تفکر سیستماتیک، خلاقیت و توانایی حل مسئله در کودکان، هدف اصلی این آموزش است. آموزش برنامه‌نویسی در مدارس هنگ‌کنگ درک عمیق‌تری از فناوری اطلاعات را به کودکان می‌دهد و آن‌ها را برای جامعه‌ی دیجیتال آماده می‌سازد.

3)- وضعیت آموزش در جوامع سنتی

در نظام‌های آموزشی سنتی بر اساس آموزه‌های نظریه پایدارگرایی با تعلیم دروس خاص، فراگیران را برای آینده نامعلومی تربیت می‌کردند درحالی‌که می‌بایست، هدف کسب آمادگی فراگیران برای موفقیت در جهان در حال تغییر مداوم، تکنولوژی محور و متصل باشد که با فراهم‌کردن ابزار توسعه، مهارت‌ها و توانمندی‌ها و دانشی که برای موفقیت امروز و آینده موردنیاز است، کسب کنند. می‌توان گفت نظام آموزشی کنونی مانند پدر و مادر دلسوزی است که برای فرزندش، کلی اسباب‌بازی می‌خرد؛ اما اجازه نمی‌دهد که با آنها بازی کند. نظام آموزشی نیز فراگیر را به‌وسیله اطلاعات، بمباران می‌کند؛ اما شرایطی فراهم نمی‌کند که فراگیر بتواند در شرایط خاص این اطلاعات را به کار گیرد.

"ما همیشه یاد گرفته‌ایم و شنیده‌ایم بگوییم بچه است، بزرگ می‌شود، درست می‌شود، یادش می‌رود، خودش یاد می‌گیرد. اما بچه است و اگر درست نشود، دیگر سخت درست می‌شود. دومین آجر را که کج گذاشتی، دیوار تا انتها کج خواهد رفت؛ بنابراین نحوه‌ی آموزش در دوران کودکی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است متأسفانه شیوه‌ای که ما در سنین کودکی با آن آموزش داده می‌شویم، روشی رقابتی است که در تلاش است تا هر فرد را به‌تنهایی موردتوجه قرار دهد. به بیانی دیگر سعی دارد تا هر فرد بر اساس مهارت‌ها و توانایی‌های شخصی خود در رتبه‌ی اول قرار گرفته و به‌صورت پیوسته در رقابت با همنوعان و همسالان خود باشد شیوه‌ای که شخص گرایی یا به تعبیر واضح‌تر، خودخواهی ستون اصلی آن بوده و مشارکت و کارگروهی در آن کمتر به چشم می‌آید. بی‌جهت هم نیست که در فرهنگ ما گلیم خود را از آب‌کشیدن ضرب‌المثل شده است! "

4)- عمده ترین چالش های آموزش در صنعت بیمه ایران

در حال حاضر که با تحول دیجیتالی روبه‌رو هستیم، وقت آن است که در زمینه آموزش نیز تجدیدنظر کنیم. یک موضوع مهم در مورد آموزش این است که واقعاً تا چه زمانی و در چه شرایطی احضار کارکنان و پرسنل زیر یک سقف منطقی است؟ می‌توان ادعا کرد که ما با روش‌های سنتی و غیر کارآمد وارد عرصه پیشرفته آموزشی در عصر اطلاعات شده‌ایم و به همین دلیل نه توان جذب تمامی علاقه‌مندان دارای استعداد را داریم و نه امکان آموزش مناسب به معدود افرادی که جذب می‌کنیم در نتیجه، جامعة نخبگان ما از مزیت آشنایی علمی و کاربرد عملیاتی این دانش‌های حساس محروم شده و این محرومیت به درون پیکره جامعه نفوذ می‌کند و نسلی آموزش‌دیده وارد جامعه می‌شوند که اگرچه استانداردهای سنتی آموزش را دارند، اما از معدل خوبی در فضای جهانی برخوردار نمی‌باشند و به عبارتی با پدیده بی‌سوادی مدرن مواجه هستیم. افزایش جمعیت خواهان دسترسی به اطلاعات و کسب دانش علمی، محدودیت‌های مادی و انسانی موجود بر سر راه تأمین این نیازها و تحول فزاینده تغییرات اجتماعی، مانع از آن می‌شود که همچنان روش‌‌های سنتی آموزش بتوانند برای پاسخ‌گویی به نیازهای جهانی معاصر موردتوجه قرار گیرند. دراین‌خصوص می‌توان به پیدایش پدیده‌‌های نوینی همچون: تولید محتوا بر اساس هوش مصنوعی، پلتفرم‌های هوشمند و استفاده از روش‌های الکترونیکی اشاره نمود که متأسفانه مشارکت و سهم صنعت بیمه در طراحی یا کاربرد این مقولات بسیار پایین است. آموزش و توسعه در پذیرش هوش مصنوعی در منابع انسانی پیش‌گام بوده است. اندازه بازار پلتفرم یادگیری آنلاین طی چند سال گذشته به طور تصاعدی افزایش‌یافته است و تخمین زده می‌شود که سرمایه‌گذاری در بازار آموزش هوش مصنوعی به نرخ رشد مرکب سالانه ۳۶ درصد افزایش یابد و تا سال ۲۰۳۰ به ۳۲.۲۷ میلیارد دلار برسد؛ لذا به نظر می‌رسد ورود صنعت بیمه ایران به این حوزه‌ها اجتناب‌ناپذیر باشد.

آموزش انواع سواد از جمله سواد مالی، سواد فناوری، سواد ارتباطات، سواد سلامت و....توسط مدارس مهم است، زیرا جوانان را آماده می‌سازد تا تصمیمات درست در زندگی شخصی و همچنین در زندگی اجتماعی خود را به‌عنوان یک شهروند اخذ کنند. دانشجویان باید به‌درستی مفاهیم اقتصادی اساسی را برای تصمیم‌گیری منطقی در این جهان پیچیده و مدام در حال تغییر درک کرده و مورداستفاده قرار دهند

شرایط اقتصادی امروزی، مستلزم آن است که آموزش مالی در برنامه آموزشی مدارس به‌منظور موفقیت دانش‌آموزان در زندگی‌شان می‌باشد. افراد جوان تنها زمانی می‌توانند اقتصاد جهانی را درک کنند که موضوعات اقتصادی را آموخته و مراحلی را در این مسیر طی کرده باشند تا از موفقیت سیستم اقتصادی کشورشان اطمینان حاصل نمایند. نقش نظام‌های آموزشی و مدرسه در ایجاد، رشد و توسعه سواد مالی در جوامع امروزی بیش‌ازپیش اهمیت می‌یابد. با توجه به این که یکی از مهم‌ترین کانال‌ها در برخورداری دانش‌آموزان از سواد مالی، استفاده از محتواهای آموزشی مناسب است و کتاب‌های درسی می‌توانند در زمینه ایجاد و توسعه مهارت‌های مالی نقش بسزایی داشته باشند.

"از جمله اصول مهم در نظام آموزشی سنتی جامعه ایران، ارزش فوق‌العاده‌ای است که «زمان گذشته» دارا می‌باشد. همواره در گفتمان ها، از این ارزش به عنوان «تجربه» یاد می‌شود و پیوسته افراد بزرگ‌تر را درس‌آموز و صاحبان تجربه دانسته و سعی همگانی بر این است که با استفاده از تجربه ایشان، بر دانش خود بیفزایند. این تلقی، اصول نظری و عملی خاصی را در نظام آموزشی حاکم ساخته که معمولاً به عنوان «ادب تحصیل» از آن یاد می‌شود. این در حالی است که تحولات رخ‌داده در عرصه فناوری و روش‌های نوین آموزشی، به‌شدت این اصل را دستخوش تحول ساخته است. امروزه یک جوان با استفاده از امکانات آموزشی و ارتباطی، به حجم بالایی از اطلاعات و دانش دست می‌یابد و این‌چنین می‌شود که «ارزش زمان تجربه ‌شده» به‌شدت کاهش می‌یابد و در نتیجه ادب پیشین نیز متحول می‌شود؛ چرا که جوان امروزی خود را نیازمند تجربه نسل قبل ندیده و احساس می‌کند به توانمندی‌ها و دانش‌هایی دست‌یافته که به‌مراتب بیشتر از دانسته‌های نسل پیشین است. با توجه به‌سرعت فزاینده رشد امکانات جدید آموزشی و ارتباطاتی در جامعه ما، این تحول در حال وقوع است. پس باید توجه داشت که نسل جدیدی از دانش‌آموزان در راه هستند که تصور و تلقی متفاوتی از زمان گذشته دارند و بنابراین نمی‌توان از آنها توقع ادب تحصیلی پیشین را داشت. به نظر می‌رسد این مورد در صنعت بیمه نیز نمود داشته باشد.

بیشتر آموزش‌های ارائه شده در صنعت بیمه بر محفوظات تکیه دارد؛ لذا اغلب آموزش‌هایی که طی این مدت ارائه می‌شود، تا مرحله «ذهن» است و به مرحله «عین» نمی‌رسد. عدم «همراهی ذهنیات» با «عینیات» و آموزه‌های تئوریک با تجربه‌ها و واقعیت‌ها، تطابق ندارد.

5)- پیشنهادها

1-5- تدوین سند ملی آموزش راهبردی صنعت بیمه با رهبری نهاد ناظر ذینفعان و نخبگان فعال در عرصه آموزش؛

2-5- در تعیین استراتژی برای گسترش نفوذ آموزش‌های کاربردی و نوین در صنعت بیمه و جامعه لازم است به سمت یافتن راه هایی برای ایجاد ساختارهای اجرایی مردم‌سالار و جلب مشارکت عمومی و استفاده از همه قابلیتها و امکانات جامعه و افزایش ظرفیتها بود تا زمینه‌ای فراهم شود که کلیه نخبگان فکری و اندیشمندان و صاحب‌نظران خود را در امر آموزش مباحث بیمه‌ای در کشور سهیم بدانند. در چنین سیستمی کلیه عناصر تأثیرگذار در جامعه برای ایجاد یک محیط برانگیزاننده و بالنده در جهت تحقق اهداف و برنامه‌های صنعت بیمه فعالیت می‌کنند و به‌منظور بهتر بودن و بهترشدن و ارائه خدمات آموزشی باکیفیتی برتر، مشارکت فعال دارند؛

3-5- مؤسسات آموزشی فعال در عرصه صنعت و همچنین بخش‌های آموزشی شرکت‌های بیمه دولتی و خصوصی هر کدام راه خود را می روند و فاقد یک برنامه‌ریزی کلان و منسجم هستند؛ لذا اولین ضرورت در آموزش صنعت بیمه، نظم بخشیدن به این نوع رفتارهاست که به نظر می‌رسد ایجاد هسته‌هایی که بتواند تحول در نظام آموزشی را با توجه به شرایط موجود و شرایط مطلوب رقم بزند موردنیاز است؛

4-5- همکاری بیمه مرکزی و سایر شرکت‌ها با آموزش‌وپرورش برای ایجاد تغییرات قابل‌توجهی در برنامه‌های درسی مدارس که دیگر تناسبی با فضای عصر حاضر ندارند، و بر تدوین برنامه‌های درسی که معلومات و ایده‌های جدیدی مالی (بیمه) را در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌دهد که توانایی‌های ذهنی آنان را به چالش بکشد؛

5-5- انعقاد تفاهم‌نامه با فراجا برای گنجاندن مطالب بیمه‌ای در کتاب آیین‌نامه راهنمایی‌ورانندگی؛

6-5- انعقاد تفاهم با شهرداری‌ها برای گسترش نفوذ بیمه؛

7-5- در بحث آموزش مباحث مالی بخصوص بیمه برای جامعه به همکاری همه جانبه از سوی سازمان ها و وزارتخانه هایی چون بیمه مرکزی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت آموزش‌وپرورش، و حتی سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران نیاز است؛

8-5- سیستم آموزشی صنعت بیمه باید تلاش کند تا چالش‌های واقعی را در کار خود بگنجاند که انگیزه و احساس مسئولیت را افزایش می‌دهد؛

9-5- آینده آموزش بر قابلیت‌ها و توانایی فردی تأکید زیادی خواهد داشت. آموزش به سمت آموزش‌های شخصی شده حرکت می‌کند؛

10-5- هوش مصنوعی یکی از مهم‌ترین فناوری‌هایی است که به تحول فرایند آموزش و توسعه کمک می‌کند. یکی از زمینه‌های مهم تأثیر هوش مصنوعی در مدیریت منابع انسانی (HRM)، بهبود فرایندهای ارتقاء و توسعه کارکنان است. با استفاده از هوش مصنوعی، مدیران می‌توانند به‌صورت دقیق‌تر مهارت‌ها و نقاط قوت هر کارمند را ارزیابی کنند و برنامه‌های توسعه شخصی‌سازی را ارائه دهند. منابع انسانی داده‌محور هوش محور، کارایی و دقت فرایندهای داخلی سازمانی را بهبود می‌بخشد و به متخصصان منابع انسانی کمک می‌کند تا تجربیات شخصی و جذاب‌تری را برای سازمان‌های خود رقم بزنند شرکت‌ها می‌توانند برنامه‌های آموزشی شخصی‌سازی‌شده را برای کارکنان ایجاد کنند؛

11-5- دانش یکی از مهم‌ترین منابع استراتژیک بوده و توانایی برای اکتساب و توسعه آن، باعث اشتراک دانش شده است. اشتراک‌گذاری دانش در داخل سازمان به باورهای جمعی یا روال رفتاری دررابطه‌با گسترش آموزش در میان واحدهای مختلف در سازمان اشاره دارد و فرصت‌هایی را برای افزایش توانایی سازمان در زمینه ایجاد مزیت رقابتی برای کسب‌وکار فراهم می‌نماید، نوآوری‌ها هنگامی به وجود می‌آیند که اعضاء سازمانی تخصص خود را به اشتراک بگذارند و آن را به شکل آشکار به‌صورت محصولات یا خدمات تبدیل ‌کنند؛ بنابراین، سازمان‌هایی که قادر به اشتراک دانش به طور مؤثر میان اعضاء خود باشند نوآورتر خواهند بود، چنانچه دانش در سازمان به شیوه‌ای هدفمند مدیریت شود منجر به نوآوری و بهبود عملکرد می‌گردد. تجارب ارزشمند و دروس آموخته‌شده مانع دوباره‌کاری‌ها، افزایش زمان، هزینه و اتلاف منابع می‌شود. شرکت‌هایی که دانش را بین افراد خود به طور موفقیت‌آمیزی تسهیم می‌کنند، نه‌تنها مانع از «اختراع مجدد چرخ» و تکرار خطاهای مشابه، شده بلکه به‌عنوان مبنایی برای نوآوری، خلاقیت و بهره‌وری نیز به کار گرفته می‌شود.

12-5- داده‌محوری از مهم‌ترین ویژگی‌های فرهنگ عصر اطلاعات است و در کانون آن قرار دارد. واقعیت این است که در دنیای امروز بدون داده نمی‌توان نفس کشید و داده به منزله هوا برای کسب‌وکارها می‌باشد. پیش‌فرض پایه‌ای تصمیم‌گیری داده‌محور این است که هر چه داده‌های بهتر و جامع‌تری جمع‌آوری شود بیشتر می‌توان بر اساس آنها تصمیم‌سازی کرد و تصمیم‌هایی بهتری گرفت. اگر مشاهده و داده‌ای در کار نباشد، افراد به‌سادگی بر اساس باورهای پیشین و سوگیری‌های شناختی‌شان تصمیم خواهند گرفت. ساخت یک فرهنگ داده‌محور در دنیای امروز یک انتخاب نیست؛ بلکه یک الزام کسب‌وکاری است؛ لذا لازم است صنعت بیمه توجه بیشتری به این موضوع برای تدوین یک برنامه منسجم و عملیاتی برای آموزش داشته باشد؛

13-5- طراحی و تدوین پلتفرم آموزش و رویداد هوشمند صنعت بیمه برای خدمات‌دهی به کل ذی‌نفعان؛

6)- جمع بندی

در بازار مالی آموزش‌هایی ارائه شود که باعث رشد قابلیت‌های فرد و برای بازار مالی، مزیت رقابتی ایجاد کند. این آموزش‌ها می‌تواند شامل مهارت‌های سخت که بیشتر فنی هستند و مهارت‌های نرم؛ چون ارتباطات، مدیریت زمان و مهارت‌های تحلیلی و تفکر حل مسئله باشد. یادگیری این موارد در جریان آموزش مستلزم بازطراحی روش‌های سنتی است و لازم است در این بازار مالی شاهد یادگیری خرد میکرو منتورینگ، کوچینگ عملکرد و یادگیری در جریان کار باشیم. چون در بازار جهانی، صنعت باید توانایی شناسایی فرصت‌های جدید، توانایی طراحی مجدد فناوری و دانش کافی را برای کسب مزیت رقابتی داشته باشد. فومیو کوداما، محقق ژاپنی در این باره می‌گوید "افزایش بهره‌وری و سرعت نوآوری در جامعه، عامل تعیین‌کننده سلامت اقتصادی در تمامی جوامع دنیا است" سرمایه‌گذاری در نوآوری، برای استفاده مفید از منابع، افزایش بهره‌وری، گسترش تجارت جهانی و بالابردن سطح رفاه فردی و اجتماعی و یا به‌عبارت‌دیگر سطح استانداردهای زندگی لازم و ضروری است. ویتنامی‌ها ضرب‌المثلی دارند با این مضمون: اگر می‌خواهی تند بروی، تنها برو؛ ولی اگر می‌خواهی به افق‌های دوردست برسی، با هم و با دیگران حرکت کن. نتیجه اینکه رشد و توسعه امری جمعی است و بدون تعامل و یادگیری با همسایه و غیر همسایه، سعادت ملت‌ها به دست نمی‌آید. پس لازم است تمامی فعالان صنعت بیمه برای توسعه و ترقی صنعت بیمه مشارکت داشته و باعث هم‌افزایی شوند و همگی با نگاهی عمل‌گرایانه، طعم شیرین نتایج یادگیری _ یاددهی را در شاخص‌های کلیدی عملکرد خود بچشیم و با پیاده‌سازی یادگیری و یاددهی به صنعتی چابک تبدیل شویم.”

لئو تولستوی رمان‌نویس مشهور روسی در کتاب آنا کارنینا می‌نویسد: ((تمام خانواده‌های خوشبخت شبیه یکدیگرند)) براین‌اساس می‌توان گفت تمام سازمان‌های موفق نیز شبیه به یکدیگر هستند آن‌ها نه‌تنها نسبت به محصولات تولیدی‌شان بلکه به اینکه چه کسی هستند و چه کسی می‌خواهند باشند حسی مشترکی دارند. در چشم‌انداز خود نه فقط به آغاز بلکه به سرنوشتشان نیز فکر کرده‌اند.

7)- منابع

1.بهرامی امیر ، حسینی سید علی(1398)" بررسی نقش سطح سواد بیمه‌ای با رویکرد ترجیح مردم برای خرید بیمه در راستای ارتقاء ضریب نفوذ بیمه"بیست ششمین همایش ملی بیمه و توسعه

2. حسینی ، سید علی(1400) رساله دکتری " طراحي الگوی توسعه سواد مالی دانش‌آموزان متوسطه دوم با تاکید بر بیمه ، بانک و بورس"

3. حسینی، سید علی(1393) - مقاله با عنوان “بررسی رابطه بین توسعه منابع انسانی و اثربخشی سازمانی در یک شرکت بیمه

4- حسینی ، سید علی (1403)،مدیریت منابع انسانی: پایگاه تحلیلی ، خبری فابا نیوز

5. حسینی ، سید علی (1403)،هوش مصنوعی و کاراهه شغلی: پایگاه تحلیلی ، خبری فابا نیوز

6.حسینی ، سید علی ، هاشمی ، علیرضا(1403) داده محوری در کسب و کار انتخاب یا الزام ، پایگاه تحلیلی ، خبری فابا نیوز

7. جوناس راشدی(1402)سازمان داده‌محور ترجمه احمد رضا ترسلی تهران انتشارات دیده بان

8. خورشیدی احمد(1402) روایت اقتصاد دانش بنیان و نقش فناوری اطلاعات در رشد و توسعه اقتصادی انتشارات نمای علم

9.رابینز،استیفن(1378.)رفتار سازمانی،مفاهیم،نظریه هاو کاربردها (ترجمه علی پارسیان و سید محمد اعرابی) تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی.

10. دبوراه ودیل (1401) به سوی توانمندسازی منابع انسانی با فناوری منابع انسانی دیجیتال ترجمه میرعلی سیدنقوی

11 . شامی زنجانی مهدی ، اسدی محسنه(1402): مدیریت منابع انسانی دیجیتال، انتشارات آریانا

12. فتحی واجارگاه ، کورش (1400): مدیریت یادگیری و توسعه کارکنان (روش‌های نوین آموزش و بهسازی منابع انسانی در سازمان)

13. هنری کیسینجر، اریک اشمیت و دانیل هوتنلوچر(1401) عصر هوش مصنوعی و آینده ما انسان ها ترجمه علی علی پناهی

14. یانگ ران(1403) مدیریت دانش، ابزار ها و روش ها مترجم: دکتر پیام حقیقی بروجنی، دکتر مصطفی صفدری رنجبر، زهرا کریمی، کیانا نوذریان، محدثه کنعانی، مهدی محمدنژاد تهران چاپ و نشر بازرگانی

15.https://shamizanjani.ir/category/%d8%af%d8%a7%d9%86%d8%b4%d9%86%d8%a7%d9%85%d9%87/page/35/

16.https://fabanews.com/fa/%da%a9%d8%a7%d8%b1%d8%a8%d8%b1%d8%af%d9%87%d8%a7%db%8c-%d9%87%d9%88%d8%b4-%d9%85%d8%b5%d9%86%d9%88%d8%b9%db%8c

17.https://fabanews.com/fa/%d8%af%d8%a7%d8%af%d9%87%d9%85%d8%ad%d9%88%d8%b1%db%8c-%d8%af%d8%b1-%da%a9%d8%b3%d8%a8%d9%88%da%a9%d8%a7%d8%b1%d8%8c