اگر سال ۲۰۲۰ را سال کرونا بدانیم، سال ۲۰۲۱ را باید سال واکسیناسیون بنامیم. واکسیناسیون عمومی کرونا درست یک سال پیش آغاز شد و مدل‌های آماری نشان می‌دهد که، فقط در اروپا، تاکنون جان نیم‌میلیون انسان را نجات داده‌است. سرعت ساخت و توزیع این واکسن‌ها در تاریخ علم پزشکی نظیر نداشته و با تمام عیب و ایرادهایش، تا امروز بیش از نیمی از مردم دنیا دست‌کم یک دوز واکسن تزریق کرده‌اند. در این یادداشت، که برگرفته از مقاله‌‌ای تازه‌منتشرشده در مجلهٔ علمی نِیچِر است، نگاهی می‌اندازیم به برخی از اعداد و ارقام مربوط به واکسیناسیون کرونا در جهان.
تاکنون هشت‌ونیم میلیارد دوز واکسن کرونا در سرتاسر جهان تزریق شده‌است، که بیشترشان یکی از هشت نوع واکسنی هستند که در نمودار زیر می‌بینید. تاکنون ۲۳ واکسن کرونا در دنیا مجوز استفاده گرفته‌اند و صدها واکسن دیگر نیز درحال‌ساخت‌اند.
در طول تاریخ علم پزشکی، این نخستین باری است که برای یک بیماری به این سرعت واکسن آماده می‌شود. در نمودار زیر، سرعت تولید واکسن‌های کرونا را با سایر بیماری‌ها مقایسه کنید.
با وجود سرعت بی‌نظیر ساخت واکسن‌های کرونا، توزیع آن‌ها بین کشورهای فقیر و غنی یکسان نبوده‌است. به قول دکترِ ویروس‌شناس گاگاندیپ کانگ، «[در موضوع واکسن کرونا] ما مردم دنیا هم‌زمان خیلی متحد و خیلی متفرق بودیم. در بخش علمیِ قضیه خیلی متحد، ولی در نحوهٔ توزیع واکسن‌ها خیلی متفرق و ناهماهنگ عمل کردیم.» در نقشهٔ زیر می‌توانید تعداد سرانهٔ دوزهای تزریق‌شده در کشورهای مختلف را با هم مقایسه کنید؛ کشورهایی که پررنگ‌ترند درصد بیشتری از ساکنینشان را واکسینه کرده‌اند.
در برخی کشورها، مثل امارات متحدهٔ عربی، شیلی و کوبا، به‌طور متوسط به هر شهروند دو دوز تزریق شده‌است، اما در آن سر طیف، در کشورهای فقیری مثل افغانستان و تانزانیا، به هر پنج نفر فقط یک دوز واکسن رسیده‌است. تصور می‌شد که وقتی کشورهای ثروتمند شهروندانشان را واکسینه کردند، واکسن‌های مازاد را به کشورهای فقیرتر بدهند؛ اما این اتفاق نیفتاد، چون این کشورها شروع به تزریق دوزهای سوم کردند.
دلیل تزریق دوزهای سوم این است که واکسن‌های کرونا در طول زمان مقاومت خود را به ویروس از دست می‌دهند. در نمودار زیر، کاهش تدریجی مقاومت چهار تا از واکسن‌های رایج را می‌توانید ببینید.
در حالی که نزدیک به چهل‌درصد مردم جهان یک دوز واکسن هم دریافت نکرده‌اند، محققان مشغول کار روی بیش از سیصد واکسن جدید هستند. بیشتر آن‌ها در مرحلهٔ تحقیقات آزمایشگاهی و جانوری هستند، اما چهل‌تایشان به مرحلهٔ آزمایش انسانی گسترده رسیده‌اند.
فرایند تولید و جابه‌جایی برخی از این واکسن‌های جدید از واکسن‌های فعلی ساده‌تر است؛ بنابراین برای توزیع در کشورهای فقیر مناسب‌ترند. برخی دیگرشان تزریقی نیستند و با خوردن یا بوییدن وارد بدن می‌شوند. یک مزیت این واکسن‌ها این است که نیازی به آمپول و درنتیجه آمپول‌زن ندارند، و به‌علاوه چون ویروس کرونا از مجاری تنفسی وارد بدن می‌شود، امید است واکسن‌های تنفسی با وارد شدن از مسیر مشابه بهتر بتوانند جلوی ورود ویروس را بگیرند.
از آنجایی که بیشترِ بچه‌های دنیا هنوز واکسینه نشده‌اند، وضعیت ابتلای کودکان از دیگر مسائلی است که بر ادامهٔ پاندمی تأثیر خواهدگذاشت. اگرچه بچه‌ها کمتر از بزرگ‌سالان به گونهٔ اصلی ویروس مبتلا می‌شوند، ظهور سویهٔ دلتا معادله را تغییر داده و باعث شده کودکانِ بیشتری مبتلا به بیماری شوند.
در آمریکا، که این روزها بچه‌ها بیش از بزرگ‌ترها به ویروس کرونا مبتلا می‌شوند، چند هفتهٔ پیش واکسن فایزر برای کودکان اجازهٔ تزریق گرفت، و تا امروز بیش از پنج میلیون از ۲۸ میلیون کودک آمریکایی دوز اولشان را زده‌اند. در چند کشور دیگر هم اخیراً واکسن‌های فایزر یا سینوفارم برای تزریق به کودکان اجازهٔ تزریق گرفته‌اند، از جمله کانادا، اتحادیهٔ اروپا، استرالیا، کلمبیا، شیلی، آرژانتین و ونزوئلا.
اما سال ۲۰۲۱ سال تولد سویه‌های جدید ویروس کرونا هم بود؛ سویه‌هایی که با حروف الفبای یونانی مثل آلفا، بتا، گاما، دلتا، میو و اومیکرون نام‌گذاری شدند. این سویه‌ها سریع‌تر از ویروس اصلی پخش می‌شوند و برخی از آن‌ها در برابر واکسیناسیون هم مقاوم‌ترند. در نمودار زیر، مقاومت واکسن‌ها در برابر سویه‌های مختلف را می‌توانید با هم مقایسه کنید.
الان سویهٔ دلتا بیشترین گستردگی را در دنیا دارد؛ سویه‌ای که افراد واکسینه را مبتلا می‌کند، ولی احتمال وخیم‌شدن بیماری آن‌ها با این سویه زیاد نیست. سرعت پخش سویهٔ اومیکرون از سویه‌های دیگر بیشتر است و چند هفتهٔ پیش به‌عنوان یک سویهٔ نگران‌کننده معرفی شد. تحقیقات دربارهٔ اینکه این سویه تا چه حد برای افراد واکسینه خطرناک است هنوز در مراحل ابتدایی است.
جانِ کلام اینکه واکسن‌های کرونا تاکنون جان صدها هزار نفر را نجات داده‌اند و از این پس هم نجات خواهندداد، اما اینکه دنیا با چه سرعتی به وضع عادی برمی‌گردد به چند عامل بستگی دارد: سرعت توزیع واکسن در کشورهای فقیر، تزریق دوزهای سوم و تکرار دوزهای تقویت‌کننده در سال‌های آینده، واکسیناسیون بچه‌ها، و میزان خطرناکیِ سویه‌های جدید مثل اومیکرون.
(از فرزانه فلاحی برای ویرایش متن ممنونم.)
