"از قهر خود پایین‌تر بیا"؛ جمله‌ای منصوب به ملا نصرالدین.
من کتابهایی را ورق زده‌ام که توسط مشهورترین چهره‌های دانش فیزیک و فلسفه‌ی علم و زیست‌شناسی و پزشکی نوشته شده‌اند. بسیاری از این نویسندگانِ فیزیکدان، اکثریت موضوعات را به‌شکل بسیار هیجان‌انگیز و رمانتیک نوشته‌اند. طوری‌که خواننده هیجانزده می‌شود، و تعدادی ممکن است به احساس غیرقابل توصیف دست یابند. این کتابها همانطوری‌که از نام شان پیداست، کتب «علمی – ترویجی» هستند و نویسنده برعلاوه‌ی ساده‌سازی و صرف نظر از پیچیدگی‌های ریاضیاتی و علاوه کردن مقداری نمک و ادویه، جنبه‌ی اقتصادی و تیراژ و فروش را هم در نظر می‌گیرند. تمام نویسندگان این کتابها شخصیت‌های شناخته‌شده‌ی جهانی هستند و محتویات کتابها مثل تحلیل‌ها، و توضیحات و سازوکارهای ارائه شده، و ارقام و آمارهای به‌کار رفته، بالای 90 درصد قابل اعتماد هستند و از دقت و صحت بالایی برخورداراند. با این وجود، لازم می‌بینم نکاتی را یادآوری نمایم. کتب علمی ترویجی فیزیک به‌صورت عموم و بدون استثنا، برای معرفی کردن علوم(ساینس) به کسانی نوشته می‌شوند که رشته‌های تخصصی شان فیزیک یا بخش‌های ساینس نیستند. گرفتار حرفه‌های غیرمرتبط با فیزیک می‌باشند، و یا به‌هر دلیلی از فیزیک و علوم فاصله گرفته‌اند. فارغ‌التحصیلان مقطع کارشناسی، دانش‌آموزان دوره لیسه، معلمین، کسانی‌که فعالیت حرفه‌ای نامرتبطی با فیزیک دارند ولی علاقه‌مند علوم به خصوص فیزیک‌اند. همچنان کسانی‌که ذهن کنجکاو دارند ولی امکان آموختن فیزیک برای شان میسر نبوده. خلاصه این‌که برای همه‌ی آنهایی‌که اهل مطالعه هستند، نوشته می‌شوند. مطالعه‌ی این کتابها برای دانشجویان مقاطع ماستری و دکتری فیزیک، برای اساتید دانشگاه و پژوهشگران تخصصی هم هیچ مانعی ندارد و اکیدا توصیه نیز می‌شوند تا ببینند که بیان علم در زبان عامه چگونه است. با این وجود، همانطور که اشاره شد، در این کتابها چوکات ریاضیاتی تئوری‌ها، موضوعات، فرضیه‌ها، آزمایش‌ها، توضیحات، پیش‌بینی‌ها و بازپس‌گویی‌ها و تحلیل نتایج، و همه‌ی این‌ها آورده نمی‌شوند و فقط بخشی از توضیحات ساده‌تر و قابل درک برای افراد غیر متخصص، با ادبیات جذابتر بیان می‌شوند. روی این دلیل، فقط تکیه بر مطالب این کتب، می‌توانند ضررهای جدی بر این طیف وارد نمایند. ممکن است که با مطالعه این کتابها احساس خوبی داشته باشند و در حس و حال صحبت‌ها و بحث‌های طولانی در مورد موضوعات جذاب این کتب غرق شوند، اما این دقیقا همان ضرری است که این کتابها بر این طیف وارد می‌کنند.
کسانی‌که فیزیک را به‌صورت حرفه‌ای دنبال می‌کند، چاره‌ای ندارد جز این‌که چوکات ریاضیاتی موضوعات تخصصی و حوزه‌ی کاری خود را بدانند. در دانش فیزیک و اکثریت رشته‌هایی‌که از متود علمی استفاده می‌کنند، به کاری‌که قالب ریاضیات و چوکات نظری نداشته باشد، اعتماد نمی‌شود و تنها تکیه بر کتب علمی ترویجی می‌تواند دانشجو را از قالب ریاضیاتی مباحث دور نماید و میزان موفقیت او را در کارهای حرفه‌ای پایین آورد. درک قالب نظری و چوکات ریاضیاتی مباحث، زمان زیاد و فکر متمرکز می‌طلبد، اما کتب علمی ترویجی تاثیرات معکوس بر این ویژگی‌ها دارند. از جانب دیگر، فرمول ریاضی موضوعات و بحث‌های مهم فیزیک، امکان درک و فهم منطقی و مکانیزم پدیده‌ها را بیشتر می‌سازد و وسعت تحلیل و استخراج محتوای علمی را گسترده‌تر می‌کند. مهمتر از همه، امکان فلسفه‌بافی محض و وراجی خشک و خالی، و همینطور کلی‌گویی را محدود می‌نماید.
بنابراین این، اکیدا توصیه می‌شود که علاقه‌مندانِ دانشجو، گاهی توضیحات و تفسیرهای نویسندگان این کتابها را با چوکات نظری و ریاضیاتی مفاهیم، به‌صورت مقایسه‌ای دنبال نمایند. فلسفه و وراجی بدون ریاضیات، علم نیست فقط یک وراجی هوشمندانه یا بعضا کلی‌گویی است. به عنوان جمله پایانی این نوشته، ضمن آروزی مفید بودن این تبصره 600 کلمه‌ای، می‌خواهم علاوه کنم که کتاب «هنر تحقیق علمی» که در عکس می‌بینید، بر خلاف اکثر کتابهای علمی ترویجی، همه‌ی اوصاف، مهارتها، و فعالیت‌های یک پژوهشگر را بدون زیاده‌روی و اغراق، با ذکر حقایقی مرتبط به خطاهای احتمالی و خط قرمزها، بیان نموده است. به بیان ساده‌تر، این کتاب تصویر واضحی از همان حرف معروفِ منسوب به ملا نصرالدین است؛ «از قهر خود پایین‌تر بیا!» خواننده این کتاب به راحتی متوجه می‌شود که کارهای علمی مثل نمایش‌های تئاتر و یا هیاهوی انتخاباتی نیست! آباد باشید.
