حسین عبدالملکی پژوهشگر نابینای سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، یکی از مهمترین وجوه خط بریل را تلفیق این خط با فناوری و ایجاد بریل الکترونیک عنوان کرد و نقش کتابخانه ملی ایران را در مسیر توسعه و نهادینه کردن آن کلیدی ارزیابی کرد.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دولت به نقل از سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، حسین عبدالملکی کارشناس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با اشاره به نقش کتابخانه‌ها در فراهم کردن زیرساخت بریل-الکترونیک، گفت: برپایی نمایشگاه روز جهانی بریل به همت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در سال‌های گذشته، نقطه آغاز گرامی‌داشت روزجهانی بریل در کشور است به طوری که حساسیت نسبت به این مهم را چه در جامعه نابینایان و چه کل حیات اجتماعی افزایش داد.
وی ادامه داد: روز ۴ ژانویه مصادف با تولد لویی بریل به سبب نبوغ خارق‌العاده و ابداع شگرف او که انقلابی را در زندگی افراد با آسیب بینایی به وجود آورد، از سوی سازمان ملل به عنوان «روز جهانی بریل» نامگذاری شده است. اختراعی که با گذار از تمام فراز و نشیب‌های دو قرن اخیر، ایجاد روش‌های جدید دسترسی به منابع اطلاعاتی برای نابینایان، رشد روزافزون فناوری‌های ویژه این قشر و بسیاری پیشرفت‌های دیگر در این حوزه، همچنان به عنوان خط اصلی و رسمی افراد با آسیب بینایی به شمار می‌آید و تنها روش بی‌واسطه دسترسی به متن برای این افراد است. درواقع، بریل همان نقشی را در حیات نابینایان بازی می‌کند که اختراع خط در تاریخ جامعه بشری ایفا کرد.
این کارشناس ادامه داد: در دو دهه اخیر، به دلیل رشد فناوری در زمینه‌های مختلف، خط بریل با غفلت‌هایی مواجه شده است و استفاده از آن رو به کاهش است و این روند در کشورهای جهان سوم از جمله ایران، به شکل تشدید شده‌ای در حال تقلیل سهم بریل در سبد مطالعاتی و دسترسی به منابع اطلاعاتی برای نابینایان است. به همین دلیل و با توجه به زیان‌های جبران‌ناپذیر این روند در سال‌های اخیر، تلاش‌هایی جهت حفظ، گسترش و نهادمندی بریل و ایجاد توجه مجدد به آن از سوی سازمان ملل و سایر سازمان‌های بین‌المللی، و موسسات و نهادهای مربوط به نابینایان آغاز شده است؛ بر همین مبنا، بر توجه ویژه به روز جهانی بریل تاکید شده است.
عبدالملکی افزود: با وجود اهمیت این روز در جهان، در ایران تا چند سال پیش، هیچ اهمیت و توجهی به این روز نمی‌شد، طوری که حتی در جستجوهای اینترنتی هم مطلب خاصی در حوزه توجه به این امر مهم در کشور به چشم نمی‌خورد. اما در سال ۹۴ در کتابخانه ملی ایران برای اولین بار، نمایشگاه روز جهانی بریل همزمان با این ایام یعنی از ۱۴ تا ۱۷ دی ماه برگزار شد که سرآغاز گرامی‌داشت روزجهانی بریل در ایران و توجه به آن در کشور شد و بعد از این رویداد و کارها و اقدامات بعدی که در این حوزه از طرف کتابخانه ملی انجام شد، تا حدودی تأکید بر این مهم در کانون توجه جامعه هدف و سازمان‌های مردم نهاد و موسسات مرتبط با حوزه نابینایان قرار گرفت.
این پژوهشگر بیان کرد: مهمترین موضوع در زمینه بریل، «فرهنگ‌سازی در میان مردم درباره این خط» و مخصوصا، «آگاهی‌بخشی و اطلاع‌رسانی درست به نابینایان در سطوح مختلف درباره محدودیت‌ها و امتیازات بریل» است. بریل برای هر نابینا یک امکان مهم دسترسی به اطلاعات است که هر فردی بنابر نیازها، ظرفیت‌ها، امکانات و توانایی‌های خود به اشکال متفاوت می‌تواند از آن استفاده کند؛ اما در این زمینه دو نکته مهم حائز اهمیت است: اولا برای هر فرد نابینایی و در هر سطحی، نه محدود شدن به بریل صحیح است و نه محروم شدن از آن و ثانیا باید در کشور به دنبال ایجاد راهبردهای تجمیعی و تلفیقی در استفاده از بریل برای تامین نیازهای اطلاعاتی نابینایان باشیم، یعنی با آگاهی بخشی به افراد با آسیب بینایی، هر فرد بنابر نیاز و امکان‌های پیش روی خود از بریل و سایر راهبردهای دسترسی به اطلاعات برای نابینایان به شکل تلفیقی استفاده کرده و حتی می‌تواند این راهبردها را با هم تجمیع نماید.
وی افزود: با درنظر گرفتن تمام روش‌های موجود دسترسی نابینایان به منابع اطلاعاتی، باز هم تنها یک تا پنج درصد از منابع برای این افراد به شکل مناسب در دسترس است و در این زمینه با محدودیت جدی روبهرو هستند؛ عدم استفاده از بریل و نادیده گرفتن آن، طبیعتا این محدودیت را مضاعف می‌کند و بر همین منوال توجه صرف به بریل نیز باعث محروم شدن از بسیاری از منابع و برآورده شدن نیازهای اطلاعاتی این افراد خواهد شد. بنابراین، راهبرد تجمعی و تلفیقی و استفاده بهینه از بریل در این راه باید همانند سایر کشورها مورد توجه قرار گرفته و عملیاتی شود که کتابخانه‌ها با ارائه خدمات به شکلی بهینه می‌توانند در این راه بسیار نقش آفرین باشند. تحقیقات نشان داده افراد با آسیب بینایی که از بریل استفاده می‌کنند مهارت بیشتری را در آینده در حوزه‌های مطالعاتی و شغلی کسب می‌کنند.
عبدالملکی درباره نقش کتابخانه های ملی در دنیا در توسعه و حفظ خط بریل گفت: کتابخانه های ملی در سطح جهان می توانند در زمینه حفظ، گسترش و نهادینه کردن بریل و بهینه سازی استفاده از بریل در دسترسی به منابع اطلاعاتی برای نابینایان، نقش محوری و ویژه ای ایفا کنند. در همین زمینه می توان به چند نمونه واضح از جمله: پیگیری پروژه «کاربرد جهانی بریل» (world Braille usage) توسط کتابخانه کنگره و یونسکو، پروژه متن باز «لیب لویی» جهت استانداردسازی و نهادینه کردن بریل الکترونیک توسط کتابخانه ملی سوئیس، و پروژههای مشارکتی بین‌المللی و نیز ملی فراوان دیگر در کشورهای مختلف در حوزه بریل، اشاره کرد.
کارشناس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران درباره اقدامات انجام شده در حوزه بریل در کتابخانه ملی ایران اظهار داشت: همانطور که اشاره شد از سال ۹۴ تا کنون فعالیت های مختلفی در این حوزه در کتابخانه ملی انجام شد که می توان به برگزاری نشست ها، کارگاه ها، نمایشگاه های مختلف در زمینه خط بریل و انجام طرح مطالعاتی گستردهای درباره بریل و نیازهای اطلاعاتی: فرصت ها و چالش های بریل فارسی اشاره کرد. جشنواره ملی «بریلفا» در ادامه مسیر فعالیت های سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برگزار شد و به عنوان اولین حرکت ملی منسجم در حوزه بریل در ایران بود که با توجه به مشکلات و مسائل جدی که در حوزه بریل در چند دهه اخیر شکل گرفته بود، جای خالی برگزاری چنین رویدادی در کشور به شدت احساس می شد. طی بررسی ها و بازخوردهای های دریافت شده بعد از برگزاری جشنواره «بریلفا» مشخص شد، برگزاری این جشنواره در سطح ملی با استقبال بسیاری همراه شد و حساسیت ها نسبت به این مهم هم در جامعه نابینایان و هم در نهادها و موسسات مرتبط با این حوزه افزایش داشت.
وی درباره مشکلات و محدودیت های «خط بریل» ادامه داد: در حوزه بریل با مشکلات و مسائل مختلفی روبه رو هستیم که محدودیت های گوناگونی را پیش روی استفاده از این خط ایجاد می کند. به علت خصائص و ویژگی های ذاتی بریل، این خط نیز مانند سایر روش های دسترسی به منابع اطلاعاتی برای نابینایان با محدودیت های مختص به خود مواجه است. حجم بالای کتابهای بریل، چند جلدی شدن کتاب ها بعد از برگردان متون به این خط، خوانش کند بریل، نبود رسم الخط واحد و عدم توجه کافی به بریل ۲ و ۳ در ایران و غیره از جمله محدودیتهای کلی پیش روی استفاده از منابع اطلاعاتی به صورت بریل است. همچنین به سبب هزینه بر بودن چاپ منابع بریل، همانند کتاب های بینایی، ما چندان با مقوله تیراژ سروکار نداریم؛ به نحوی که به جز قرآن، ادعیه و برخی کتاب های محدود، قریب به اتفاق کتب چاپ شده به این خط صرفا در چند نسخه معدود منتشر می شود و ضمن توزیع در کتابخانه های مختلف، از طریق استفاده امانی مورد استفاده کاربران قرار می گیرد.
عبدالملکی اظهار داشت: از لحاظ توزیع نیز منابع اطلاعاتی به بریل به ویژه در ایران دارای مکانیزم های مختص به خود و البته با محدودیت هایی همراه است؛ اما در این میان، برخی محدودیت ها نیز به شکل مضاعف در کشور در حوزه بریل ایجاد گردیده است. نبود یک نهاد سیاستگذار واحد در قالب یک دستگاه مشخص و یا یک شورای مشترک بین چند دستگاه و در نتیجه نبود یک سیاست جامع و مدون و رویه واحد در حوزه بریل و امور مرتبط به آن و از جمله چاپ و نشر منابع اطلاعاتی به این خط، پایین بودن راندمان چاپ کتب بریل به علت فرسوده بودن و عمر بالای ماشین های چاپ موجود که دارای قابلیت چاپ انبوه هستند، و... از جمله مسائل و مولفه هایی است که همان محدودیتهای پیش روی بریل در ایران را تشدید نموده است و از سوی دیگر، خود نیز به طریق اولی، مشکلات و مسائل دیگری را در این حوزه به بار آورده است.
وی افزود: ضعف در دانش نظری و کمرنگی نگاه کارشناسی در حوزه بریل و امور مرتبط، از جمله دیگر مولفه های تاثیرگذار در مسائل و مشکلات حوزه بریل و به ویژه دسترسی مناسب به منابع اطلاعاتی و تامین کارآمد و بهینه نیازهای اطلاعاتی نابینایان به این خط است؛ چنانکه سویه هایی از آن در همین پاندمی کرونا و تاثیر و تاثرات آن بر بریل و حوزه های مرتبط با آن در ایران قابل مشاهده است. در واقع، کرونا محدودیت استفاده از منابع و کتاب های بریل را دوچندان کرده است.
این پژوهشگر نابینا درباره محدودیت های ایجاد شده در زمینه استفاده از بریل بعد از پاندمی کرونا اضافه کرد: با شیوع ویروس کرونا، حیات اجتماعی مجبور به بازبینی زیرساخت ها، هنجارها، الگوهای رفتاری و به طور کلی، شیوه زیست خود شد و و از آنجا که در آغاز پاندمی کرونا تصور می شد، عامل اصلی انتقال ویروس، تماس با سطوح آلوده است،؛ بر مبنای همین تصور، مبتنی بر لمس بودن بریل و مواجه مستقیم و مستمر دست با آن نیز می توانست باعث افزایش تماس با ویروس برای کاربر نابینا شود.
حسین عبدالملکی گفت: از سوی دیگر، با توجه به شرایط خاص چاپ کتب بریل و معدود بودن نسخه های هر کتاب و ضرورت استفاده امانی از این کتاب ها توسط کاربران مختلف، امکان مواجه کاربران نابینا با کرونا را از این رهگذر، دوچندان کرد. به همین سبب، با شیوع کرونا خدمات معطوف به خط بریل و کتاب های موجود به این خط در بسیاری کتابخانه ها و سایر مراکز مرتبط با افراد با آسیب بینایی در کشور، تعطیل و یا با محدودیت مواجه شد؛ نکته مهم این است که تا قبل از شیوع کرونا نیز امکان بهره گیری از منابع بریل محدود بود و در واقع، در شرایط جدید با محدودیتی مضاعف مواجه شد.
وی ادامه داد: این در حالی است که با شیوع ویروس کرونا رویکردی که در برخی از کشورها به شکل های مختلف مورد توجه قرار گرفت این بود که با لحاظ تمهیداتی از ظرفیت بریل برای اطلاع رسانی به افراد با آسیب بینایی در زمینه کرونا و پروتکل های بهداشتی آن بالاخص برای نابینایانی که به سایر روش‌های اطلاع رسانی دسترسی مناسبی ندارند، بهره برداری شد. به عبارتی دیگر، نه تنها از رهگذر وضع برخی پروتکل ها و آگاهی بخشی به نابینایان، استفاده از بریل محدود نشد، بلکه در زمینه اطلاع رسانی درباره کرونا نیز از آن استفاده کردند. همچنین، توجه به بریل الکترونیک و همگانی سازی امکان استفاده از آن برای نابینایان از طریق دسترسی مناسب به نمایشگرهای بریل برای این افراد، یکی از موضوعات مهمی است که با شیوع کرونا می تواند به شکل ویژه مورد توجه قرار گیرد؛ چراکه در این صورت، استفاده از بریل و دسترسی منابع به این خط برای هر فرد به شکل شخصی خواهد بود و دیگر با مقوله استفاده امانی از کتاب های بریل، و امکان حداقلی انتقال کرونا نیز سروکار نداریم. امید است با فراهم کردن زیرساخت های لازم برای بریل الکترونیک، از بحران کرونا به عنوان فرصت استفاده شود و به دنبال آن نابینایان، استفاده بیشتری از بریل داشته باشند؛ به طوری که سهم بریل در سبد مطالعاتی نابینایان بیشتر از گذشته شود.
عبدالملکی درباره چگونگی نقش آفرینی کتابخانه ملی در زمینه بریل افزود: یکی از مهمترین وجوه بریل، تلفیق بریل با فناوری و ایجاد «بریل-الکترونیک» است. برای توسعه بریل الکترونیک و نهادینه کردن آن، علاوه بر وجه سخت افزاری (نمایشگرهای بریل)، به بستر نرم افزاری ویژه آن نیز نیاز است. توسعه نرم افزاری های مبدل فایل های متنی به فرمت های بریل و بالعکس، و نیز تبدیل فرمت های بریل شناخته شده به یکدیگر، به نحوی که از زبان فارسی نیز به شکل مناسب پشتیبانی کنند، باید بسیار مورد توجه قرار گیرند. یکی از وجوه نرم افزاری برای رشد و توسعه بریل الکترونیک و به ویژه «بریل ۳» در ایران، «توسعه و تثبیت جداول ورودی و خروجی بریل برای زبان فارسی» است که توضیح آن به علت پیچیدگی های فنی که دارد در این مجال نمی گنجد.
این کارشناس در حوزه خط بریل خاطر نشان کرد: در سال های اخیر، ایجاد جداول ورودی و خروجی بریل فارسی در پروژه جهانی لیب لویی کلید خورد، و حتی نشستی در جهت آسیب شناسی و بررسی آن در کتابخانه ملی برگزار شد.یکی از حوزه های مهمی که کتابخانه ملی می تواند در حوزه بریل، نقشی محوری را در آن ایفا کند، تلاش در توسعه و تکمیل، رسیدن به اجماع نظر و نهایی سازی «جداول ورودی و خروجی بریل فارسی» است؛ به نحوی که یک وحدت رویه کامل ایجاد شود، با نهایی سازی این جداول و قرار دادن آن بر بستر لیب لویی، بریل الکترونیک زبان فارسی نیز توسط تمام نمایشگرهای بریل استاندارد، پشتیبانی خواهد شد؛ لذا در صورت تحقق این امر، تمامی نابینایان کشور می توانند از هر نمایشگر بریل و با هر برندی استفاده، و نیازهای اطلاعاتی خود را به راحتی با بهره گیری از بریل فارسی، برآورده سازند یا تامین کنند.
وی با بیان این مطلب که از ورود بریل به ایران ۹۵ سال می گذرد یادآور شد: هم اکنون سازمان ها و نهادهای متعددی در حوزه بریل نقش هایی را برعهده دارند اما نکته تامل برانگیز این است که با گذشت ۹۵ سال از ورود بریل به کشور، همانطور که قبلا نیز اشاره کردم، محور و سیاست گذار واحدی در حوزه بریل در کشور وجود ندارد. امروز در بخش های مختلف این امر از جمله رسم الخط بریل، بریل الکترونیک، استاندارد چاپ کتاب بریل و نحوه توزیع کتاب ها و سایر منابع به خط بریل با مشکلات و معضلات زیادی روبرو هستیم.
به گفته عبدالملکی، بر اساس برآوردهای علمی حدود ۵۰۰ تا یک میلیون نفر افراد با آسیب بینایی در کشور وجود دارند در این بین میزان دسترسی این افراد به منابع اطلاعاتی بسیار محدود است به طوری که کمتر از ده هزار عنوان کتاب بریل در کل کشور موجود است.
کارشناس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران اضافه کرد: طبق ماده ۱۱ برنامه جامع دولت در حوزه معلولین که مصوب هیات وزیران در سال ۱۳۹۴ است، وزارت ارشاد موظف به اختصاص بودجه و اعتبار لازم جهت تولید تولید کتاب های بریل است، این در حالی است که طی این سال ها تا کنون خروجی و حتی گزارش قابل ملاحظه‌ای در این باره شاهد نبودیم، این مساله ، امروز مطالبه جدی جامعه افراد با آسیب بینایی کشور است.
عبدالملکی درباره ضرورت استفاده کودکان نابینا از بریل ادامه داد: هرچه کودکان نابینا از بریل بیشتر استفاده کنند قوه لامسه آنها تقویت می شود و مهارت های آنان در حوزه های مختلف بهتر شناسایی می‌شود و از ظرفیت‌های حس لامسه بهتر می‌توانند استفاده کنند لذا بر استفاده کودکان با آسیب بینایی از کتب بریل تاکید زیادی می‌شود.
