آثار مجازات‌های جایگزین برای جرائم خُرد در مناطق حاشیه‌ای

نویسنده: محمد حبیب اللهی

مقدمه
در سال‌های اخیر، سیاست جنایی جمهوری اسلامی ایران با تأکید بر عدالت ترمیمی، به‌سوی کاهش استفاده از مجازات‌های سالب آزادی، به‌ویژه برای جرائم خرد، سوق پیدا کرده است. این رویکرد به‌ویژه در مناطق حاشیه‌نشین که بزهکاری اغلب برخاسته از فقر، بیکاری یا ناآگاهی است، اهمیت بیشتری دارد. استفاده از مجازات‌های جایگزین، نه‌تنها بار مالی و انسانی سیستم قضایی و زندان‌ها را کاهش می‌دهد، بلکه امکان بازاجتماعی‌سازی مؤثر مجرم را نیز فراهم می‌سازد. در این مقاله، آثار اجرای این نوع مجازات‌ها در مناطق حاشیه‌ای بررسی می‌شود.

۱. چیستی مجازات‌های جایگزین و مبنای قانونی آن‌ها
مجازات‌های جایگزین زندان، مجموعه‌ای از تدابیر قانونی‌اند که به‌جای حبس، برای اصلاح مجرم به‌کار می‌روند. در قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲، مواد ۶۴ تا ۸۷ به تفصیل به این نوع مجازات‌ها پرداخته‌اند. از جمله مهم‌ترین آن‌ها:
• خدمات عمومی رایگان (مثل نظافت پارک‌ها، نگهداری سالمندان، کمک در مدرسه یا مراکز بهزیستی)
• جزای نقدی و پرداخت خسارت
• دوره‌های آموزشی اخلاقی، مذهبی یا حرفه‌ای
• ممنوعیت از فعالیت‌های خاص، مانند رانندگی یا اشتغال در مشاغل حساس
این مجازات‌ها بیشتر برای جرائمی چون سرقت‌های خرد، تخریب جزئی اموال عمومی، توهین، ترک انفاق و جرائم مالی کم‌اهمیت استفاده می‌شوند.

۲. مزایای اجرای مجازات‌های جایگزین در مناطق حاشیه‌ای
اجرای این نوع مجازات‌ها در سکونت‌گاه‌های غیررسمی یا کم‌برخوردار، مزایای متعددی دارد:
• پیشگیری از انگ اجتماعی ناشی از زندان: ورود به زندان حتی برای مدت کوتاه، به حاشیه‌رانده‌شدن بیشتر فرد منجر می‌شود؛ مجازات جایگزین از این پیامد جلوگیری می‌کند.
• تداوم نقش اقتصادی مجرم در خانواده: بسیاری از بزهکاران خرد، نان‌آور خانواده‌اند؛ زندانی‌کردن آن‌ها ضربه مستقیم به معیشت خانواده می‌زند.
• افزایش حس مسئولیت اجتماعی: وقتی مجرم به جای حبس، ملزم به خدمت به جامعه می‌شود، اصلاح رفتاری واقعی‌تری اتفاق می‌افتد.
• کاهش هزینه‌های عمومی کشور: نگهداری زندانی، هزینه سنگینی دارد، در حالی‌که خدمات عمومی رایگان بار مالی ندارد و برای جامعه سودمند است.

۳. موانع اجرای مؤثر مجازات‌های جایگزین در مناطق کم‌برخوردار
با وجود کارآمدی این مجازات‌ها، چالش‌هایی در مسیر اجرای صحیح آن‌ها وجود دارد:
• فقدان زیرساخت برای اجرای خدمات عمومی در برخی مناطق
• کمبود نهادهای ناظر برای ارزیابی نحوه اجرای مجازات توسط محکومان
• ضعف آگاهی عمومی نسبت به مفهوم مجازات جایگزین
• تبعیض احتمالی در اعمال این مجازات در مقایسه با مناطق برخوردار
رفع این موانع نیازمند برنامه‌ریزی دقیق‌تر، تقویت نظارت قضایی و آموزش عمومی است.

۴. راهکارهای تقویت این نوع مجازات در سیاست جنایی محلی
برای توسعه کارآمدتر مجازات‌های جایگزین در مناطق حاشیه‌ای، پیشنهادهای زیر ارائه می‌شود:
• تشکیل کمیته‌های محلی اجرای مجازات‌های جایگزین متشکل از نمایندگان شورا، بسیج محلات و بهزیستی
• ایجاد بانک خدمات اجتماعی قابل انجام توسط محکومان با نظارت نهادهای دولتی
• اطلاع‌رسانی عمومی درباره آثار مثبت این نوع مجازات از طریق رسانه‌های محلی
• تربیت ناظرهای محلی برای پایش رفتار و پیشرفت محکومان
• استفاده از ظرفیت مساجد، مدارس و خانه‌های سلامت به‌عنوان پایگاه اجرای خدمات اجتماعی

نتیجه‌گیری
مجازات‌های جایگزین نه‌تنها با مبانی عدالت ترمیمی اسلامی همخوانی دارند، بلکه در شرایط خاص مناطق حاشیه‌ای، به‌مراتب مؤثرتر از حبس هستند. با فراهم‌کردن زیرساخت‌های لازم و نظارت فعال نهادهای قضایی و اجتماعی، می‌توان این رویکرد را به سیاست اصلی برخورد با جرائم خرد در مناطق آسیب‌پذیر بدل ساخت و از تکرار جرم و گسترش بزهکاری جلوگیری کرد.