نویسنده : محمد حبیب اللهی
تحلیل فقهی–حقوقی جرمانگاری فحاشی در فضای مجازی با تأکید بر دایرکت پیامرسانها؛ مطالعه تطبیقی ماده ۶۰۸ و ۶۰۹ قانون مجازات اسلامی با مبانی فقه امامیه
مقدمه :
در دهههای اخیر، گسترش فضای مجازی و توسعه شبکههای اجتماعی همچون اینستاگرام، واتساپ و تلگرام، باعث تغییرات بنیادین در روابط انسانی شده است. اما این تحولات، در کنار مزایا، پیامدهای منفی نیز به دنبال داشتهاند؛ از جمله بروز فحاشی، توهین و مزاحمت در بسترهای شخصی پیامرسانها. یکی از مصادیق جدی این امر، فحاشی در پیامهای مستقیم یا دایرکت است. این رفتار نهتنها آثار روانی و اخلاقی برای قربانی دارد، بلکه تهدیدی برای امنیت اخلاقی جامعه نیز به شمار میآید. با توجه به خلأهای قانونی و فقهی در تحلیل دقیق این پدیده، ضرورت دارد تا با رویکردی اجتهادی و فقهی–حقوقی، به بررسی ابعاد مشروعیت جرمانگاری این پدیده پرداخته شود.
در فقه شیعه، حرمت اذیت مؤمن امری مسلم است. قرآن کریم در آیه ۵۸ سوره احزاب «وَالَّذِینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ ...» هشدار برخورد برای آزار مؤمنان داده است. در روایات معتبر نیز سب و شتم، فحاشی، هتک حرمت و زباندرشتی، بهشدت نکوهش شدهاند. پيامبر صلى الله عليه و آله: سَبَّابُ الْمُؤْمِنِ كَالْمُشْرِفِ عَلَى الْهَلَكَة ، ناسزاگوى به مؤمن همچون كسى است كه در آستانه هلاكت باشد. (کافی(ط-الاسلامیه) ج 2 ، ص 359 ، ح 1) فقیهان امامیه نیز همچون صاحب جواهر و صاحب شرائع، حرمت سبّ مؤمن را مستند به عقل، اجماع و نص دانستهاند.
در حوزه حقوقی نیز مواد ۶۰۸ و ۶۰۹ قانون مجازات اسلامی، به جرمانگاری توهین و فحاشی پرداختهاند. ماده ۶۰۸ مقرر میدارد: «توهین به افراد از قبیل فحاشی و استعمال الفاظ رکیک چنانچه موجب حد قذف نباشد، به مجازات شلاق تا ۷۴ ضربه یا جزای نقدی محکوم خواهد شد.» همچنین ماده ۶۰۹ به توهین به مقامات رسمی میپردازد.
تحلیل فقهی–حقوقی :
۱. فحاشی در فقه امامیه
در منابع فقهی، فحاشی نهتنها امری حرام، بلکه گاهی موجب تعزیر نیز دانسته شده است. سبّ مؤمن، تضعیف شخصیت وی، و وارد کردن اذیت روانی به وی، تحت عناوینی چون "هتک حرمت"، "اذیت مؤمن" و "افساد فی الارض" قرار میگیرد. پيامبر صلى الله عليه و آله: سِبَابُ الْمُؤْمِنِ فُسُوقٌ... ناسزاگفتن به مؤمن فسق است... (من لا یحضره الفقیه ج 4 ، ص 377 ، ح 5781)
۲. دایرکت پیامرسانها از منظر فقهی
برخی ممکن است تصور کنند که فحاشی در فضای خصوصی، چون دایرکت، از قلمرو فقه اجتماعی خارج است. اما فقه امامیه برای حفظ حرمت مؤمن، حتی در خلوت و بدون حضور دیگران، ضمانتهای اخلاقی و حقوقی قائل شده است. روایات متعددی از امام علی (ع) و امام سجاد (ع) در صحیفه سجادیه، بر حفظ زبان، پرهیز از بیادبی و رعایت اخلاق اسلامی حتی در خلوت تأکید دارد.
۳. تطبیق با قانون مجازات اسلامی
مواد ۶۰۸ و ۶۰۹ قانون مجازات اسلامی، هرچند به صراحت به فضای مجازی اشاره نکردهاند، اما اطلاق آنها شامل بسترهای نوین ارتباطی نیز میشود. همچنین ماده ۱۷ قانون جرائم رایانهای، نشر اکاذیب یا توهین در فضای سایبری را جرم تلقی کرده و مجازاتهایی برای آن تعیین کرده است. این موارد با مبانی فقهی هماهنگ هستند.
۴. حدود و تعزیرات در فحاشی مجازی
اگر فحاشی به حد قذف نرسد، در زمره تعزیرات قرار میگیرد و حاکم شرع بنا به مصلحت میتواند مجازات مناسب تعیین کند. در دایرکت، حتی اگر دیگران حضور نداشته باشند، اصل اذیت مؤمن، موجب تعزیر میشود. در فقه شیعه، تعزیر نهتنها ابزاری تأدیبی، بلکه تضمینکننده سلامت اخلاقی جامعه است.
۵. نقش والدین و مسئولیت تربیتی
از منظر فقه اجتماعی امامیه، مسئولیت تربیت فرزندان و جلوگیری از انحراف اخلاقی آنها، بر عهده والدین است. امام سجاد (ع) در رساله حقوق میفرماید: « وَ أَمَّا حَقُّ وَلَدِكَ فَتَعْلَمُ أَنَّهُ مِنْكَ وَ مُضَافٌ اِلَيْكَ فِي عَاجِلِ الدُّنْيَا بِخَيْرِهِ وَ شَرِّهِ وَ أَنَّكَ مَسْئُول عَمَّا وُلِّيتَهُ مِنْ حُسْنِ الأَدَبِ...». بنابراین آموزش حقوق فضای مجازی به نوجوانان، نهتنها توصیه، بلکه تکلیف شرعی والدین است.
نتیجهگیری :
بر پایه تحلیلهای انجامشده، فحاشی در فضای مجازی، حتی در پیامهای خصوصی مانند دایرکت، از منظر فقه امامیه عملی حرام، و از منظر حقوقی، قابل تعزیر و مجازات است. قوانین جاری ایران با مبانی فقهی هماهنگ بوده و ظرفیت پاسخگویی به این آسیب اجتماعی را دارند. نوآوری مقاله در تحلیل فقهی دقیق مصادیق نوپدید، مانند پیامرسانها، و استنباط حکم تعزیر برای آنها است. پیشنهاد میشود در نظام آموزشی کشور، آموزش حقوق فضای مجازی به نوجوانان و والدین گنجانده شود تا از بروز چنین جرایمی پیشگیری شود.
منابع :
قرآن کریم
الکافی، شیخ کلینی، دارالحدیث
تهذیب الأحکام، شیخ طوسی
من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق
وسائل الشیعة، حر عاملی
جواهر الکلام، شیخ نجفی
الشرائع، محقق حلی
تحریر الوسیله، امام خمینی
قانون مجازات اسلامی (۱۳۹۲)
قانون جرائم رایانهای (۱۳۸۸)
صحیفه سجادیه
نهجالبلاغه، صبحی صالح
