زن ، کار ، زندگی...

نویسنده : محمد حبیب اللهی

جایگاه فقهی اشتغال زنان در عرصه‌های اجتماعی و وظایف حمایتی دولت اسلامی

مقدمه

اشتغال زنان همواره از موضوعات اساسی در مباحث اجتماعی و حقوقی بوده است. از یک‌سو، نیازهای اقتصادی و اجتماعی جامعه ایجاب می‌کند که زنان در عرصه‌های مختلف حضور یابند، و از سوی دیگر، باید حدود و شرایط این حضور در چارچوب آموزه‌های دینی تبیین گردد. فقه امامیه با تکیه بر قرآن و سنت اهل‌بیت(ع)، مبنایی غنی برای بررسی مشروعیت و شرایط اشتغال زنان فراهم می‌آورد.

این مقاله در پی آن است که با استناد به منابع اصیل، جایگاه فقهی اشتغال زنان را تبیین کند و نشان دهد که دولت اسلامی، علاوه بر مشروعیت‌بخشی به فعالیت زنان، وظایف حمایتی مهمی در جهت تأمین امنیت شغلی، رفع موانع و تحقق عدالت اجتماعی بر عهده دارد.

مبانی فقهی اشتغال زنان

قرآن کریم:

1.  در آیه (...وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِّمَّا اكْتَسَبْنَ...) (نساء ، 32)، تلاش و کوشش به‌عنوان ملاک برخورداری از حق معرفی شده است. این حکم شامل زن و مرد می‌شود و نشان‌دهنده مشروعیت اصل کار و فعالیت زنان است.

2. آیه ( ...فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَكُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ... ) (طلاق ، 6 )پس اگر برای شما شیر دادند، مزدشان را بپردازید، این آیه نشان می‌دهد زنان حق دریافت دستمزد (حتی برای شیردهی) دارند. اگر زنی بتواند برای شیردادن به کودکش مزد بگیرد، پس به طریق اولی حق دارد برای تأمین معاش خود کار کند.

3. آیه (...وَلَمَّا وَرَدَ مَاءَ مَدْيَنَ وَجَدَ عَلَيْهِ أُمَّةً مِّنَ النَّاسِ يَسْقُونَ وَوَجَدَ مِن دُونِهِمُ امْرَأَتَيْنِ تَذُودَانِ...) ( قصص ، 23 ) و هنگامی که موسی به چاه مدین رسید، گروهی از مردم را یافت که دام‌هایشان را آب می‌دهند و در کنار آنان دو زن را دید که گوسفندان خود را بازمی‌دارند. گفت: کار شما چیست؟ گفتند: ما آب نمی‌دهیم تا چوپانان همه خارج شوند و پدر ما پیرمردی سالخورده است. این دو دختر به دلیل ناتوانی پدرشان، خودشان گوسفندان را به چوپانی می‌بردند. اشتغال زنان برای تأمین معاش خانواده در قرآن مورد تأیید قرار گرفته است. این نشان می‌دهد اگر زنی سرپرست خانواده باشد یا پدر/همسرش ناتوان باشد، کار کردن نه تنها جایز، بلکه ضروری است.

روایات اهل‌بیت(ع) :

در احادیث متعددی، فعالیت اقتصادی زنان مورد تأیید قرار گرفته است. به‌عنوان نمونه، حضرت خدیجه(س) به‌عنوان یک تاجر موفق در عصر پیامبر(ص) نقش مهمی در توسعه اسلام داشت. همچنین، روایات بر حفظ عفت و عدم اختلاط مفسده‌آمیز تأکید دارند.

1. رسول اللّه صلي الله عليه و آله : طَلَبُ الحَلالِ فَريضَةٌ عَلى كُلِّ مُسلِمٍ ومُسلِمَةٍ . پيامبر خدا صلي الله عليه و آله : به دست آوردن روزى حلال ، بر هر زن و مرد مسلمان ، واجب است .این حدیث هیچ تفاوتی بین زن و مرد در کسب درآمد حلال قائل نمی‌شود. اگر زن سرپرست خانواده باشد یا نیاز مالی داشته باشد، کار کردن بر او واجب می‌شود. (بحار الأنوار : ج 103 ص 9 ح 35 )

2. آیت‌الله خامنه‌ای، فقیه و رهبر ایران نیز، در کتاب الگوی اشتغال بانوان در گفتمان انقلاب اسلامی، بررسی و ترسیم هسته‌های گفتمانی از منظر آیت‌الله خامنه‌ای، ص۷۳۹ در این زمینه معتقد است، اسلام با کارکردن زنان موافق است و حتی کار را برای او تا آنجا که مزاحم وظیفه اساسی و مهم تربیت فرزند و حفظ خانواده نباشد لازم می‌داند، اما کار زن نباید با کرامت و ارزش‌های معنوی و انسانی او منافات داشته باشد. بر این اساس گفته شده که سیاست اصلی اسلام در حفظ خانواده است و خانه‌داری برای زنان بر اشتغال اولویت دارد؛ هر چند اشتغال در خارج خانه نیز با حفظ حدود شرعی، مباح و روا شمرده می‌شود.

شرایط و حدود اشتغال زنان

حفظ عفاف و کرامت انسانی: اشتغال نباید زمینه‌ساز اختلاط مفسده‌آمیز یا نقض ارزش‌های اخلاقی گردد.

عدم تزاحم با وظایف خانوادگی: از نظر فقهی، اولویت زن در قبال خانواده محفوظ است، اما این امر به معنای منع فعالیت اجتماعی نیست.

مشروعیت نوع فعالیت: کارهایی که ذاتاً حرام یا مفسده‌انگیز باشند، برای زن و مرد به‌طور یکسان ممنوع‌اند.

حق انتخاب آزادانه: بر اساس مبانی فقه امامیه، هیچ منع شرعی برای اشتغال زنان بدون اذن ولی یا شوهر در امور متعارف وجود ندارد، مگر در موارد خاصی که تزاحم حقوقی رخ دهد.

وظایف حمایتی دولت اسلامی

دولت اسلامی، به‌عنوان نهادی که مأمور تحقق عدالت اجتماعی است، وظایف زیر را در زمینه اشتغال زنان بر عهده دارد:

ایجاد فرصت‌های شغلی متناسب: دولت باید زمینه حضور زنان در عرصه‌های علمی، فرهنگی، اقتصادی و مدیریتی را فراهم سازد.

حمایت قانونی و بیمه‌ای: زنان شاغل نیازمند امنیت شغلی، دسترسی به بیمه‌های اجتماعی و حمایت در دوران بارداری و مادری هستند.

تنظیم ساعات کار و مرخصی‌ها: برای حفظ تعادل بین نقش خانوادگی و اجتماعی زنان، دولت موظف است سیاست‌های حمایتی مانند مرخصی زایمان و ساعات کار منعطف را اعمال نماید.

تأمین محیط کار سالم: دولت باید شرایطی ایجاد کند که محیط کار زنان عاری از آفات اخلاقی و اجتماعی باشد.

نتیجه‌گیری

فقه امامیه با نگاهی جامع، اشتغال زنان را در اصل مشروع دانسته و تنها حدودی همچون حفظ عفاف، رعایت کرامت انسانی و عدم تزاحم با وظایف خانوادگی را شرط آن می‌داند. دولت اسلامی نیز در راستای تحقق عدالت اجتماعی، موظف است بسترهای حمایتی لازم را برای زنان فراهم کند. بنابراین، اشتغال زنان نه‌تنها مغایر با مبانی دینی نیست، بلکه در صورت رعایت شرایط فقهی، می‌تواند عاملی برای پیشرفت فردی و اجتماعی و تحقق عدالت در جامعه اسلامی باشد.