نویسنده: محمد حبیب اللهی
مقدمه
نوجوانان ساکن مناطق حاشیهنشین، بهدلیل شرایط خاص محیطی، اقتصادی و فرهنگی، بیشتر از سایر اقشار در معرض خطر بزهکاری قرار دارند. یکی از مهمترین عوامل پیشگیرانه در این زمینه، خانواده است. خانوادهای که بتواند نقش هدایتی، حمایتی و تربیتی خود را بهدرستی ایفا کند، حتی در شرایط دشوار اقتصادی و اجتماعی، سپری مؤثر در برابر انحرافات رفتاری فرزندان خواهد بود. این مقاله با نگاهی واقعگرایانه به ویژگیهای خاص خانواده در مناطق کمبرخوردار، نقش پیشگیرانه آن در بزهکاری نوجوانان را بررسی میکند.
۱. خانواده بهعنوان نخستین نهاد اجتماعیساز
خانواده اولین محیطی است که کودک در آن با مفاهیم نظم، قانون، مسئولیتپذیری و هنجارهای رفتاری آشنا میشود. در مناطق حاشیهای نیز، با وجود ضعف در امکانات آموزشی و نظارتی، خانواده هنوز مهمترین مرجع اثرگذار بر رفتار نوجوانان است. تأثیر خانواده در این زمینه در قالبهای زیر نمایان میشود:
• الگوسازی رفتاری والدین در مواجهه با مشکلات
• کنترل و نظارت عاطفی و رفتاری بر فرزندان
• تأمین نسبی نیازهای روانی و ارتباطی نوجوان
• انتقال ارزشهای فرهنگی و اخلاقی جامعه
۲. آسیبشناسی خانوادههای مناطق حاشیهنشین
خانوادههای ساکن در مناطق کمبرخوردار، خود با چالشهای متعددی مواجهاند که بر توان تربیتی آنها اثر میگذارد:
• فقر و فشار اقتصادی که زمان و انرژی والدین را تحلیل میبرد
• اشتغال پدر و مادر به کارهای طاقتفرسا و عدم حضور مؤثر در خانه
• سطح پایین سواد و آگاهی حقوقی و تربیتی والدین
• نرخ بالای اعتیاد، خشونت خانگی و طلاق در برخی محلات
• تراکم جمعیتی بالا و نبود فضای شخصی برای فرزندان
این عوامل در کنار ضعف در آموزش مهارتهای فرزندپروری، موجب میشود که نوجوانان بهدنبال هویتیابی و تأیید اجتماعی، به گروههای نابهنجار و گاه مجرمانه گرایش پیدا کنند.
۳. نقش خانواده در پیشگیری از بزه با وجود محدودیتها
با وجود مشکلات، خانواده میتواند از راهکارهای زیر برای کاهش احتمال بزهکاری فرزندان خود استفاده کند:
• تقویت ارتباط عاطفی و اعتماد متقابل با نوجوان
• برقراری گفتوگوی سازنده و شنیدن مشکلات فرزندان بدون قضاوت
• تعیین مرزهای رفتاری روشن و پایدار
• آشنایی با آسیبهای فضای مجازی و نظارت دوستانه بر استفاده نوجوان از اینترنت
• تشویق نوجوان به شرکت در فعالیتهای سالم فرهنگی، ورزشی و اجتماعی محلی
• یادگیری مهارتهای تربیتی از طریق کلاسهای رایگان محلی یا مشاوره نهادهای حمایتی
۴. حمایت حقوقی و نهادی از خانواده برای ایفای نقش پیشگیرانه
خانوادهها برای ایفای بهتر نقش خود، نیاز به پشتیبانی حقوقی و نهادی دارند. در همین راستا، سیاستهای زیر میتواند مؤثر باشد:
• ایجاد خانههای مهارت تربیتی در حاشیه شهرها توسط شهرداری و آموزشوپرورش
• برگزاری دورههای آموزش والدگری توسط مراکز بهداشت و بسیج محلات
• ارائه مشاوره رایگان خانوادگی در مراکز فرهنگی و مساجد
• توسعه خدمات مددکاری و پیگیری حقوقی در پروندههای کودکآزاری و خشونت خانگی
• ارائه تسهیلات ویژه به خانوادههایی که فرزندان در معرض بزه دارند، برای آموزش و اشتغال نوجوانان
نتیجهگیری
خانواده، حتی در شرایط دشوار اجتماعی و اقتصادی، میتواند نقش اصلی در پیشگیری از بزهکاری نوجوانان ایفا کند. توجه به نیازهای عاطفی، رفتاری و نظارتی فرزندان، کلید کاهش بسیاری از آسیبهای اجتماعی در مناطق حاشیهای است. نهادهای حکومتی نیز باید در کنار خانوادهها قرار گرفته و با حمایتهای قانونی، آموزشی و رفاهی، بستر ایفای این نقش پیشگیرانه را فراهم کنند. سرمایهگذاری بر خانواده، سرمایهگذاری بر آیندهای ایمنتر برای جامعه است.
