نویسنده : محمد حبیب اللهی
تحلیل فقهی–حقوقی "حق تفریح و اوقات فراغت" در سبک زندگی اسلامی با تأکید بر روایات مربوط به نشاط، استراحت، ورزش و شادی در فقه امامیه
مقدمه:
جامعه اسلامی امروز درگیر نوعی گسست میان آموزههای دینی و زیستجهان معاصر در حوزه تفریح و نشاط است. بسیاری از مؤمنان تصور میکنند که دین با هرگونه تفریح مخالف است؛ در حالی که متون دینی شیعه تصویری متوازن از زندگی ارائه میدهند که در آن، تفریح و اوقات فراغت نیز بخشی از سبک زندگی سالم بهشمار میآید. این مقاله درصدد است با تحلیل فقهی–حقوقی این مسئله، نشان دهد که چگونه تفریح میتواند بهعنوان یک "حق اجتماعی" در ساختار فقه امامیه و قانونگذاری جمهوری اسلامی جای گیرد.
پیشینه و مبانی نظری :
در آثار فقهای شیعه، اگرچه محور اصلی تکالیف دینی است، اما تفریح بهعنوان امری مباح یا حتی مستحب در شرایطی خاص پذیرفته شده است. علامه حلی در قواعد اشاره میکند که "تفریح مشروع میتواند برای زدودن خستگی عبادت، لازم باشد". شهید ثانی در مسالک، از ضرورت نشاط در عبادات سخن میگوید.
در تحلیل آیات، میتوان به آیه 10 سوره جمعه اشاره کرد که مؤمنان را پس از نماز جمعه به پراکندگی برای کسب معیشت و حرکت در زمین دعوت میکند که میتواند دلالتی ضمنی بر ترک یکنواختی و توجه به نشاط زندگی باشد. همچنین در آیه 12 سوره یوسف، (أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا يَرْتَعْ وَيَلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ) به بازی برای کودکان تأکید دارد.
روایات متعددی نیز در منابع شیعه بر اهمیت نشاط و تنوع در زندگی تأکید دارند:
امام علی(ع): "إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ تَمَلُّ كَمَا تَمَلُّ الْأَبْدَانُ، فَابْتَغُوا لَهَا طَرَائِفَ الْحِكْمَةِ" (نهجالبلاغه، حکمت91 )
حضرت رسول(ص) می فرمایند : تفریح کنید و بازی کنید؛ زیرا دوست ندارم که در دین شما خشونتی دیده شود." (نهج الفصاحه، ج1، ص 104، کلمات قصار 531. )
تحلیل فقهی–حقوقی :
مشروعیت اصل تفریح در فقه :
فقه امامیه اصل را بر اباحه قرار داده است؛ لذا هر چیزی که دلیلی بر حرمت آن وارد نشده باشد، مجاز شمرده میشود. تفریح نیز در این قاعده جای میگیرد، بهویژه آنگاه که به حفظ سلامت روانی و جسمی انسان منجر شود. امیرمؤمنان (علیه السلام) در تفسیر آیه «لا تنس نصیبک من الدنیا» می فرماید: سلامتی، توانایی، فراغت، جوانی، نشاط، بی نیازی و ثروت خود را فراموش نکن و با بهره گیری (سالم) از آنها در پی آخرت باش،که تأییدی بر این مشروعیت هستند.
حدود شرعی تفریح :
تفریح مشروع در فقه امامیه دارای چارچوبی مشخص است :
پرهیز از لهو و لعب، مطرب، اسراف و لغو
عدم اختلاط زن و مرد نامحرم در محیطهای تفریحی
عدم تضییع واجبات در خلال تفریح
تفریح بهعنوان حق اجتماعی :
از منظر فقه اجتماعی، تفریح محدود به یک حق فردی نیست، بلکه بهرهمندی از امکانات جمعی برای شادی، نشاط، ورزش و سفر، حقی عمومی محسوب میشود. در اینجا اصل تعاون، قاعده عدالت اجتماعی و توجه به کرامت انسان مورد استناد قرار میگیرد.
جایگاه این حق در قانون اساسی :
بر اساس اصل سوم قانون اساسی، دولت موظف به فراهمسازی زمینه رشد فضایل اخلاقی و شکوفایی شخصیت انسان در همه ابعاد است. همچنین اصل 43 و 44 درباره نیاز به تأمین نیازهای مادی و فرهنگی افراد بهصورت عادلانه، ظرفیت قانونی برای نهادینهسازی این حق را فراهم میسازند.
نتیجهگیری:
نتایج این پژوهش نشان میدهد که بر خلاف تصور برخی از افراد، تفریح و اوقات فراغت نهتنها در فقه امامیه مشروع است، بلکه در قالب یک حق اجتماعی با پشتوانه قرآنی و روایی نیز قابل تحلیل است. مشروعیت این حق بر پایه اصل اباحه، روایات اهل بیت و نظریات فقهای امامیه قابل استنباط است. بر این اساس، دولت اسلامی موظف به ایجاد زیرساختهای فرهنگی، هنری، ورزشی و تفریحی مشروع و هدفمند برای آحاد مردم است.
پیشنهادات :
تدوین قانون جامع «حق تفریح و فراغت» بر پایه فقه امامیه
طراحی برنامههای آموزشی برای ترویج سبک تفریح اسلامی
حمایت از نهادهای فرهنگی–تفریحی با نظارت شرعی
