اشاره: مشاركت در انتخابات و رأی دادن از مؤلفه‌های اساسی رفتار سیاسی مردم محسوب می‌شود. این سؤال كه «علل وانگیزه‌های شهروندان برای مشاركت در انتخابات چیست؟» از مهم‌ترین موضوعات مورد مطالعه در جامعه‌شناسی سیاسی است.
از میان منابع اجتماعی مورد بررسی
«پایبندی به انجام تكالیف شرعیه»
«اعتماد سیاسی»
«علاقمندی به سیاست»
«مهارت‌های مشاركتی»
و «احساس اثربخشی سیاسی»
همبستگی معناداری با مشاركت انتخاباتی نشان می‌دهند. منابعی كه در مضمون جامعه ایران، برخلاف بیشتر جوامع دیگر همبستگی معناداری با مشاركت در انتخابات نشان ندادند «تحصیلات» و «درآمد» است.
تأثیر میزان مشاركت انتخاباتی در وضعیت كشور
از آن‌جا كه میزان مشاركت شهروندان در انتخابات، یكی از شاخص‌های میزان مشروعیت و مقبولیت نظام سیاسی در بسیاری از كشورهاست، حكومت‌ها بر حضور حداكثری مردم در انتخابات تأكید می‌كنند. حكومتی كه بتواند بیشترین مشاركت در انتخابات را جلب كند، نه تنها در عرصه داخلی بلكه در عرصه بین‌المللی نیز می‌تواند از موضع مقتدرانه برخوردار باشد، مشاركت حداكثری مردم در انتخابات بستری برای اعتماد به نفس مسؤولان سیاسی و منتخبان مردم فراهم می‌كند كه بتوانند در اداره امور كشور، رأی مردم را پشتیبان تصمیم‌های خود بدانند. به‌همین‌دلیل كاهش مشاركت مردم در انتخابات یكی از مسائل اساسی دولت‌ها به‌شمار می‌رود.
با پیروزی انقلاب اسلامی و استقرار نظام جمهوری اسلامی در ایران نیز، مشاركت سیاسی در قالب انتخابات بسیار مهم و حساس گردید و حضور گسترده و همه‌جانبه مردم در انتخابات به نقطه قوت نظام جمهوری اسلامی ایران در عرصه ملی و بین‌المللی بدل شده است.
اهمیت مطالعات انتخاباتی
ویژگی مهم انتخابات در نظام جمهوری اسلامی ایران، مشاركت بالای پنجاه درصدی رأی‌دهندگان در چهار دهه گذشته است. اما این میزان در انتخابات مختلف دارای فراز و نشیب بوده است و ازاین‌رو مطالعه و بررسی عوامل مؤثر بر میزان مشاركت در انتخابات نظام جمهوری اسلامی یك موضوع حساس در جامعه‌شناسی سیاسی ایران گردیده است.
ازجمله دلایل مطالعه مشاركت انتخاباتی، بررسی علل و عوامل مؤثر بر حضور شهروندان در پای صندوق‌های رأی و راه‌های افزایش این حضور است، در مباحث مرتبط با تحلیل رفتار رأی‌دهندگان دو نكته مهم وجود دارد: اولا چه عواملی مردم را به شركت در انتخابات بر می‌انگیزاند؟، ثانیا در مباحث رفتارشناسی رأی‌دهندگان پرسش اصلی این است كه چه عواملی سبب می‌شود رای‌دهندگان به این تصمیم برسند كه به حزب یا شخص خاصی رأی دهند. به عبارت دیگر در وهله نخست، اقدام به مشاركت انتخاباتی مورد بحث است و در وهله دوم محتوای مشاركت مورد نظر است.
«منابع اجتماعی» و «عوامل‌انگیزشی»؛ دو عامل كلی تأثیرگذار در مشاركت عمومی در انتخابات
منظور از منابع اجتماعی، كیفیت یا موقعیتی است كه فرد در جامعه در طول زمان كسب‌كرده و او را برای انجام برخی امور توانمند ساخته است. به‌طور مشخص، این موارد منابع اجتماعی به‌شمار می‌روند:
تحصیلات، درآمد، دینداری ، اعتماد سیاسی (میزان نگرش مثبت و حامیانه مردم نسبت به نظام سیاسی، نهادهای سیاسی و كنشگران سیاسی در جامعه)، علاقمندی به سیاست، احساس اثربخشی سیاسی و مهارت‌های مشاركتی.
علاوه بر منابع اجتماعی، عوامل‌انگیزشی مشاركت در انتخابات وانگیزه‌های شركت در امور و فعالیت‌های سیاسی نیز قابل توجه است.انگیزه‌های افراد برای مشاركت در انتخابات كه می‌تواند كاملا متفاوت باشد عبارت است از:
تقویت انسجام ملی، احساس تكلیف شرعی، احساس مسؤولیت نسبت به كشور، پیروی از ولی‌فقیه برای مشاركت در انتخابات، ادای دین به شهیدان و خانواده آن‌ها، بهبود وضعیت اقتصادی و معیشتی مردم، رضایت از وضع موجود و تمایل به تداوم آن، مخالفت با جناح یا كاندیدای رقیب، مُهرخوردن شناسنامه، عادت به رأی دادن، فشارهای محیط كار و فشار خانواده و اقوام.
نقش منابع اجتماعی در مشاركت انتخاباتی
علاقه به سیاست یكی از عوامل مشاركت در انتخابات است. اصولا فرض بر این است كه افرادی كه علاقه بیشتری به سیاست دارند، در عرصه سیاست بیشتر فعالیت می‌كنند.
مهارت‌های مشاركتی؛ فعالیت در گروه‌ها و انجمن‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، صنفی و مذهبی از ابزارهای مهم برای كسب مهارت‌های مشاركت محسوب می‌شود، افرادی كه در احزاب، گروه‌ها و انجمن‌ها عضویت و فعالیت دارند مهارت‌های مشاركتی كسب می‌كنند و تمایل بیشتری به مشاركت سیاسی نشان می‌دهند.
احساس اثربخشی سیاسی؛ افرادی كه حس اثربخشی بالایی دارند بیشتر از دیگران در انواع فعالیت‌های سیاسی مشاركت می‌كنند. به‌طور مثال میزان مشاركت سیاسی بین كسی‌كه معتقد است «سیاست آن‌قدر پیچیده است كه افرادی مثل من نمی‌توانند از آن سر دربیاورند و من آن‌قدر در زندگی خود گرفتارم كه نمی‌توانم به سیاست فكر كنم» قطعا متفاوت است با كسی‌كه می‌گوید: «فكر می‌كنم توانایی و اطلاعات كافی برای مشاركت در امور سیاسی كشور را دارم و حتی افرادی مثل من هستند كه در تعیین یا تغییر امور سیاسی كشور نقش و مسؤولیت دارند.»
اعتماد سیاسی؛ باورها، احساسات و نگرش‌های افراد جامعه از نظام سیاسی، دستگاه‌های اجرایی، مقامات حكومتی و مسؤولان سیاسی، بخشی از نگرش سیاسی و عامل مهمی در ایجادانگیزه برای مشاركت انتخاباتی است. یكی از متغیرهای نگرشی مهم در ادبیات مشاركت سیاسی، اعتماد سیاسی است كه می‌توان آن‌را در ابعاد اعتماد به نهادهای سیاسی، به مسؤولان كشور و به نحوه اجرای قانون در كشور سنجید.
دینداری؛ از متغیرهایی كه انتظار می‌رود بر مشاركت سیاسی و انتخاباتی در ایران تأثیر بسیاری داشته باشد، مذهبی بودن افراد جامعه است.
تحصیلات؛ در اغلب جوامع، سطح تحصیلات افراد رابطه مستقیمی با تمایل آن‌ها به مشاركت سیاسی در همه ابعاد آن دارد. لذا انتظار می‌رود در ایران نیز با افزایش تحصیلات فرد، تمایل او به مشاركت در انتخابات افزوده شود. ولی نتایج نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد رابطه‌ای خطی، میان تحصیلات و شركت در انتخابات وجود ندارد.
درآمد؛ میان درآمد مالی افراد و مقیاس‌های مشاركت در انتخابات در كل رابطه معناداری مشاهده نمی‌شود، و این‌كه گفته شود با افزایش درآمد، از تمایل مردم به رأی دادن كاسته می‌شود، چنین الزامی وجود ندارد.
نقش عوامل‌انگیزشی در مشاركت انتخاباتی
مهم‌ترین عوامل‌انگیزشی برای مشاركت در انتخابات، بهبود وضعیت اقتصادی و معیشتی مردم، بهبود وضعیت و جایگاه ایران در عرصه بین‌المللی، احساس مسؤولیت نسبت به كشور، تقویت انسجام ملی در مقابل دشمن، احساس تكلیف شرعی و حمایت از نظام جمهوری اسلامی است. و كمترین‌انگیزه، فشار خانواده و افشار محیط كار و عادت به رأی دادن می‌باشد.
وجود همبستگی مثبت و معنادار میان هر یك از عوامل‌انگیزشی مورد بررسی و مشاركت در انتخابات بدین معناست كه با افزایش این عامل‌انگیزشی، میزان مشاركت افراد در انتخابات افزایش می‌یابد، و در مواردی كه همبستگی منفی معنی‌دار وجود دارد، با افزایش عوامل‌انگیزشی میزان مشاركت كاهش می‌یابد.
نتیجه
در بررسی نقش برخی از عوامل تأثیرگذار بر مشاركت مردم در انتخابات، تأثیر هر دو عامل منابع اجتماعی و عوامل انگیزشی، در مشاركت در انتخابات مثبت است؛ یعنی با افرایش هریك از عوامل، میزان مشاركت در انتخابات نیز افزایش می‌یابد، با این تفاوت كه میزان تأثیرگذاری عوامل‌انگیزشی تقریبا یك‌ونیم برابر منابع اجتماعی است.
در میان متغیرهایی كه ذیل منابع اجتماعی مطرح است، علاقه به سیاست، مهارت‌های مشاركتی، احساس اثربخشی سیاسی، اعتماد سیاسی، و دینداری به‌طور معناداری با مشاركت در انتخابات رابطه دارند، و با افزایش هریك از این متغیرها، احتمال مشاركت فرد در انتخابات بیشتر می‌شود. از متغیرهای‌انگیزشی نیز، حمایت از نظام جمهوری اسلامی، پیروی از مقام معظم رهبری و تقویت انسجام ملی، با مشاركت در انتخابات رابطه معنادار دارند.
برگرفته از مقاله «عوامل مؤثر بر مشاركت شهروندان در انتخابات ریاست جمهوری و مجلس؛ مطالعه موردی شهر تهران»؛ پژوهشنامه علوم سیاسی سال چهارم پاییز 1388 شماره
