متأسفانه مدتی است که سایه جنگ بر سر کشور عزیزمان ایران افتاده است؛ پیش از این نیز، شرایط برای رشد و بقای کسبوکارها در وضعیت تورم بالا و عدم دسترسی به منابع مالی برای تأمین نقدینگی چندان مساعد نبود. در نتیجه، اضافه شدن ریسک جنگ به مشکلات قبلی باعث شده تا ریسکهای کمبود نقدینگی و عدم ادامه فعالیت دوچندان شود و شرکتها ممکن است نتوانند در این شرایط به بقای خود ادامه دهند. یکی از اقداماتی که در زمینه مدیریت مالی میتوان برای آمادگی در برابر این شرایط انجام داد، مدلسازی جریان وجوه نقد در شرایط پرتنش محیطی است که در ادامه به آن استرس تست نقدینگی (Liquidity Stress Test) میگوییم. استرس تست با فرض وقوع شرایط سخت محیطی مانند جنگ و ناآرامیهای سیاسی و اقتصادی، نقدینگی شرکت را به عنوان خون جاری در رگهای سازمان مدلسازی و پیش بینی میکند.
بیش از یک سال پیش بود که ما در اسنپپی، با توجه به ریسک فزاینده در فضای شرکتهای مالی و اعتباری، در کنار رشد چشمگیر حجم تراکنشهای سرویس اعتبار ماهانه و اقساطی، به تهیه مدلهای مالی استرس تست پرداختیم. در طی دوران جنگ نیز، این مدلها نقش استراتژیکی در پیشبرد پایدار عملیات شرکت و مدیریت ریسک مالی ایفا کردند. در ادامه، سعی کردهام تا با سادهترین زبان، تجربیاتی که در طی این دوران در خصوص تهیه مدلهای ریسکسنجی مالی استرس تست داشتیم، به صورت خلاصه در اینجا به اشتراک بگذارم تا هرچند بسیار کوچک، کمکی به کسبوکارهای ایرانی باشد. امیدوارم که با الهام گیری از این مدلها، خود را برای این شرایط آماده کنند و در صورت بروز چنین شرایطی، بتوانند با رصد متریکها، کسبوکار را بهتر هدایت کنند و همچنین چراغ راهنمایی داشته باشند که با دل آن، از سختیها و بحرانها با حداقل آسیب عبور کنند.
استرس تست فراتر از پیشبینیهای معمول مالی است و به بررسی عملکرد شرکت در سختترین حالت و متاثر از تغییرات بیرونی خارج از کنترل شرکت میپردازد. این ابزار به ویژه در شرایط جنگ یا ناآرامی حیاتی است، زیرا:
حمایت از تصمیمگیری استراتژیک: استرس تست به مدیران کمک میکند تا تصمیمات آگاهانه بگیرند، مانند خروج از بازارهای پرریسک یا میزان افزایش ذخایر نقدی.
افزایش اعتماد سهامداران: نمایش آمادگی در برابر بحرانها، اعتماد سرمایهگذاران و شرکا را تقویت میکند.
تقویت تابآوری عملیاتی: کمک به شناسایی ضعفهای زودرس و تهیه برنامههای احتیاطی (Contingency plan) بر مبنای نتایج استرس تست.
کاهش ریسک ورشکستگی: با شبیهسازی سناریوهای بحرانی، شرکت میتواند نقاط شکست (مانند نقدینگی منفی) را شناسایی کند. برای مثال، در جنگ اوکراین، کاهش ۳۰-۳۵٪ تولید ناخالص داخلی (GDP) و مهاجرت ۶.۲ میلیون نفر باعث کاهش ۴۰-۵۰٪ درآمد کسبوکارهای کوچک شد.
افزایش شفافیت و کارایی: فراهم کردن اطلاعات باکیفیت در مورد سلامت مالی، که میتواند به ارزیابی بانکها یا شرکتها در شرایط بحرانی کمک کند.
استرس تست نقدینگی، یک مدل مالی برای ارزیابی تابآوری مالی یک شرکت در برابر شوکهای خارجی شدید، مانند جنگ، ناآرامیهای اجتماعی، تحریمهای اقتصادی یا بحرانهای کلان اقتصادی است. این مدل با شبیهسازی سناریوهای نامطلوب، تاثیر تغییرات در پارامترهای کلیدی (مانند کاهش فروش، افزایش دوره وصول مطالبات، افزایش نرخ ارز، افزایش نرخ نکول، عدم تمدید وامها در تاریخ سر رسید و غیره) را بر عملکرد مالی شرکت، یعنی صورت سود و زیان (P&L) و جریان نقدی (Cash Flow)، بررسی میکند. هدف، شناسایی نقاط ضعف، پیش بینی شکستهای احتمالی، و تدوین استراتژیهای اصلاحی برای حفظ پایداری مالی است.
رویکردهای زیادی برای استرس تست مالی وجود دارد؛ در اینجا به بررسی مدلهای زیر میپردازیم:
گذشته نگر: در اینجا بر اساس داده تاریخی از قبل بررسی میکنیم که در شرایط مشابه چه اتفاقی برای شرکت ما خواهد افتاد. متأسفانه یا خوشبختانه، در حال حاضر همه کسبوکارهای ایرانی داده خوبی از جنگ ۱۲ روزه دارند که میتوانند در مدلسازیهای آتی از این داده استفاده کنند. برای سایر سناریوها میتوان از داده بحران مالی سال ۲۰۰۸ آمریکا و جنگ اوکراین و روسیه استفاده کرد.
سناریوهای فرضی: در اینجا با توجه به درک خودمان از کسبوکار و پارامترهای کلیدی، به مدلسازی پیرامون آنها میپردازیم.
استرس تست معکوس: باید خروجی غیرمطلوب نهایی مانند ورشکستگی یا منفی شدن جریان وجوه نقد را مشخص کنیم و از آن خروجی به عقب برگردیم و پارامترهای مالی را بر این اساس بهدست بیاوریم.
تحلیل حساسیت: مثل سایر مدلها، تحلیل حساسیت بررسی میکند که با تغییر در هر متغیر مالی، نتایج مالی برای کسبوکار به چه نحوی تغییر خواهد کرد.
پیشنهاد من برای تهیه مدل استرس تست، استفاده از تمام گزینههای بالا است. استفاده از دادههای گذشته نگر، مدل شما را قابل اتکا و نزدیک به واقعیت نشان میدهد؛ استفاده از سناریوهای فرضی، دیدگاهی در خصوص شرایط بدتر یا بهتر از سناریوهای گذشتهنگر میدهد؛ استرس تست معکوس به شما میگوید در چه حالتی شرایط بحرانی میشود و شاخصهای عملکردی در رسیدن به این حالت چه مسیری را طی میکنند؛ و در نهایت هم تحلیل حساسیت، بخشی جدانشدنی از هر تحلیل مالی است که نشان میدهد با تغییر هر پارامتر، نتایج مدل به چه صورت تغییر پیدا میکند.
مدل استرس تست، مانند بسیاری از مدلهای مالی دیگر، به سه لایه تقسیم میشود: مفروضات، مدلسازی، و نتایج. هر لایه نقش مشخصی در فرآیند تحلیل دارد و با سناریوهای واقعی و فرضی پشتیبانی میشود. نکته مهم در تهیه استرس تست این است که برخلاف سایر مدلهای مالی که رویکردی ماهانه یا سالانه دارند، در تهیه استرس تست، خصوصاً در شرایطی که در معرض شوکهای کوتاه مدت قرار میگیریم (شبیه جنگ ۱۲ روزه)، توصیه میشود مدل را به صورت روزانه یا حداقل هفتگی تهیه کنیم تا نتایج واقعی، ملموس و منجر به اقدام باشند.
این لایه پایه مدل است و شامل تعریف سناریوها و متغیرهای کلیدی است که از دادههای تاریخی یا پیشبینیهای معتبر، یا فرضی استخراج میشوند. به صورت کلی میتوان متغیرها را به دو دسته زیر تقسیمبندی کرد.
متغیرهای موثر در ورودی جریان نقدی (Cash inflows):
کاهش فروش
افزایش دوره وصول مطالبات
افزایش نرخ نکول
عدم دریافت تسهیلات مورد انتظار
افزایش نرخ ارز (بسته به عملیات شرکت میتواند در ورودی جریان نقدی یا خروجی آن اثرگذار باشد)
متغیرهای موثر در خروجی جریان نقدی (Cash outflows):
کاهش/افزایش هزینهها
افزایش نرخ ارز (بسته به عملیات شرکت میتواند در ورودی جریان نقدی یا خروجی آن اثرگذار باشد)
تاخیر در پرداخت بدهیها
موارد بالا صرفاً جهت نمونه است و این موارد برای هر کسبوکار باید به طور مجزا مشخص شود. برای نمونه، خیلی از شرکتهای خدماتی با سناریوی افزایش شدید در دوره وصول مطالبات مواجه شدند که بدون کاهش در درآمد شرکت، باعث تحت فشار قرار گرفتن شدید جریان وجوه نقد میشود.
نکته مهم دیگر در مدلسازی، وارد کردن پارامتری برای طول دوره بحران خواهد بود. بررسی دادههای کسبوکارهای ایرانی طی جنگ ۱۲ روزه نشاندهنده یک شوک ابتدایی بود که پس از گذشت یک ماه، شرایط تقریباً به حالت نرمال بازگشت، اما بررسی دادههای کسبوکارهای اوکراینی نشان داده که پس از یک شوک اولیه، شرایط بهتر شده اما به علت ادامهدار بودن جنگ، همچنان به حالت پیش از جنگ برنگشته است. در نتیجه، مدل استرس تست باید این قابلیت را داشته باشد که خود را با تغییر زمان شرایط بحرانی تطبیق دهد.
پیشفرض این است که کسبوکار شما یک مدل مالی هفتگی، ماهانه یا فصلی دارد که با تغییر پارامترهایی مثل میزان فروش در بازه زمانی مشخص، درآمد کاهش پیدا میکند و به نسبت آن، هزینههای متغیر عملیاتی نیز کاهش مییابد، اما هزینههای ثابت همچنان باقی میماند؛ هرچند شاید بتوان در شرایط بحرانی آنها را هم با تمهیداتی کاهش داد که در بخش پایانی در این مورد خواهم گفت. اگر چنین مدلی در دسترس ندارید، لطفاً آن را تهیه کنید! تهیه این دست از مدلها ساده است و با یک جستجوی ساده میتوانید منابع و قالبهای (templates) خوبی در این زمینه پیدا کنید. یک کسبوکار حتی اگر توانایی تابآوری خوبی در بحران داشته باشد، باید بداند که نرخ ضرر (Burn Rate) یعنی نرخی که هفتگی یا ماهانه پول نقد از دست میدهد، چه میزان است؛ در نتیجه، به مدل مالی برای پیشبینی سود و زیان و جریان نقدی حاصل از آن احتیاج خواهید داشت. برای نمونه، ایرانخودرو و سایپا با زیانهای چند همتی همچنان سرپا هستند و خواهند بود، زیرا به منابع نقدی عظیمی دسترسی دارند و از آن محل این زیان را جبران میکنند.
برای تهیه استرس تست، بخش اصلی مدلسازی جریان نقدی به صورت ترجیحاً روزانه است. برای این کار، ابتدا شما باید یک تصویر به روز از ترازنامه داشته باشید. ترازنامه را به صورت ساده میتوانیم یک تصویر در لحظه از میزان حسابهای مالی اصلی شرکت تعریف کنیم که سه بخش اصلی دارد:
دارایی = بدهی + سرمایه
بخش اصلی داراییهایی در مدلسازی، داراییهای جاری هستند که قابلیت نقدشوندگی بالایی دارند. برای مثال وجوه نقد، حسابهای دریافتنی، کالای موجود در انبار، در جریان ساخت و سایر داراییهایی هستند که یا به خودی خود وجه نقد هستند یا در آینده ای نزدیک قابلیت تبدیل به وجه نقد را دارند. داراییهای غیرجاری هم به داراییهایی اطلاق میشود که به سادگی قابلیت نقدشوندگی ندارند.
در طرف دیگر ترازنامه، بدهی و سرمایه وجود دارد. برای تحلیلهای نقدینگی، بدهی بخش مهمی است، خصوصاً بدهیهای جاری؛ شما باید پیشبینی از مبلغ و زمان سررسید بدهی جاری در طی دوران بحران داشته باشید. در نهایت، میزان وجوه نقد روزانه شرکت در هر روز برابر وجوه نقد فعلی به علاوه داراییهای جاری نقد شده در زمان سررسید، منهای بدهیهای شرکت در زمان سررسیدشان خواهد بود.
وجه نقد در روز n ام = وجه نقد در روز (n-1) + وجوه نقد ورودی روز n ام - وجوه نقد خروجی روز n ام
مدل استرس تست باید بتواند تاثیر تغییر در هر یک از پارامترهای لایه مفروضات را در وجوه نقد ورودی و خروجی روزانه پیشبینی کند.
برای ادامه حیات کسبوکار، جریان وجوه نقد شرکت هیچگاه نمیتواند منفی شود! اگر منفی شود، یعنی بدهیای دارید اما قادر به تسویه آن نیستید. برای مثال، شرکت ممکن است در انتهای ماه، وجه نقد لازم برای پرداخت حقوق پرسنل را نداشته باشد؛ در نتیجه، بخشی از آن را در تاریخ سررسید پرداخت کند و بخشی را پس از دریافت وجه نقد ناشی از فروش برخی اقلام موجود در ترازنامه یا دریافت وجه نقد بخشی از حسابهای دریافتنی، به کارکنان پرداخت کند.
در نهایت، با توجه به تعداد متغیرهای ورودی و سطح پیچیدگی مدل، خروجیها را برای سناریوهای مختلف بهدست آورید. خروجی قابل ارائه برای هر سناریو میتواند در قالب زیر باشد.
خروجی قابل ارائه نهایی مدل استرس تست میتواند شبیه شکل زیر و خیلی ساده باشد، اما پیش از فایل ارائه، باید پیشبینی نسبتاً دقیقی از وجوه نقد داشت.
سناریوی پایه: شرایط عادی است. در این سناریو، شرکت عملکرد پایدار و سودآوری مناسبی دارد، با جریان نقدی مثبت و ذخیره نقدی کافی برای رشد و سرمایهگذاریهای آتی. هیچ ریسک فوری وجود ندارد و تمرکز میتواند بر گسترش عملیات باشد.
سناریوی تنش خفیف: کاهش سود و نقدینگی منفی موقت حدود یک هفته. در این حالت، کاهش جزئی فروش و افزایش دوره وصول مطالبات منجر به افت سود میشود، اما تاثیر بر جریان نقدی موقتی است و با ذخایر موجود قابل مدیریت. شرکت میتواند با تنظیمات کوچک مانند تعویق در پرداخت بدهیهای خود یا کاهش هزینههای غیرضروری، از بحران عبور کند بدون نیاز به تغییرات اساسی.
سناریوی شدید: عملیات کسبوکار در پایینتر از نقطه سربهسر ادامه پیدا میکند و جریان نقد حدود دو ماه منفی خواهد بود. در این حالت، نیاز به کاهش هزینهها و تغییر ساختار بدهی یا فروش برخی از داراییهای جاری یا غیرجاری وجود دارد. این سناریو نشاندهنده فشار جدی بر عملیات است، جایی که هزینههای ثابت بر درآمد غلبه میکنند و نقدینگی برای دو ماه منفی میماند. بدون اقدامات اصلاحی مانند مذاکره برای تمدید بدهیها یا فروش داراییهای غیراستراتژیک، شرکت ممکن است با مشکلات عملیاتی مواجه شود، اما با برنامهریزی مناسب میتواند بازیابی شود.
سناریوی بحرانی: ایجاد زیان سنگین در دوره مالی و جریان نقدی منفی برای نیمه سال. برای اینکه شرکت در این حالت دوام بیاورد، نیاز به اقدامات فوری مانند کاهش هزینه و فروش داراییها و تأمین وجه نقد یا تزریق سرمایه دارد. این سناریو بحران عمیقی را نشان میدهد، با زیانهای انباشته و نقدینگی منفی طولانیمدت که میتواند منجر به ورشکستگی شود. اقدامات فوری مانند کاهش نیروی کار، فروش داراییهای اصلی، جذب سرمایهگذاران جدید یا وامهای اضطراری ضروری است تا شرکت بتواند از این دوره عبور کند و به سمت بازیابی حرکت کند.
در این بخش، به برخی از موارد مهم و کلی برای مقابله با بحرانهای مالی ناشی از شرایط بحرانی مانند جنگ یا ناآرامی میپردازیم. این راهکارها باید بر اساس نتایج مدل استرس تست طراحی و هدف آنها نه تنها عبور از بحران کوتاهمدت، بلکه تقویت بلندمدت شرکت است.
در شرایط بحرانی مانند جنگ، تمرکز اصلی باید بر حفظ نقدینگی و عملیات حیاتی باشد. تدوین یک برنامه اضطراری (Contingency Plan) یکی از بهترین روشها (best practice) جهت آمادگی مواجه با بحرانها است. این برنامه که شامل سناریوهای مدل استرس تست است، مشخص میکند که شرکت چگونه باید در عرض کمتر از یک هفته واکنش نشان دهد و از بروز ضرر مالی، عدم توانایی بازپرداخت بدهیها و ورشکستگی جلوگیری کند. برای مثال این برنامه میتواند شامل موارد زیر باشد:
مدیریت فوری نقدینگی: اولویتبندی پرداختها، تسریع وصول مطالبات از مشتریان معتبر، و مذاکره با تامینکنندگان برای تمدید مهلت پرداخت. برای مثال، در جنگ اوکراین، شرکتهایی که ذخایر نقدی ۳-۶ ماهه داشتند، توانستند از شوک اولیه بحران عبور کنند.
کاهش هزینههای غیرضروری: بررسی سریع هزینهها و حذف یا تعویق مواردی مانند بازاریابی غیرحیاتی یا سرمایهگذاریهای جدید. همچنین، استفاده از وامهای کوتاهمدت یا خطوط اعتباری اضطراری برای پوشش کسری موقت.
تنوعبخشی سریع: تغییر بازارهای هدف به مناطق کمتر آسیبدیده یا جایگزینی تامینکنندگان.
همکاری با ذینفعان: مذاکره با بانکها برای بازسازی ساختار بدهی یا جذب حمایت از سهامداران برای تزریق سرمایه موقت. این رویکردها میتوانند بحران را به فرصت تبدیل کنند، مانند دیجیتالیسازی بیشتر برای کاهش هزینهها.
هزینههای ثابت (Fixed Costs) هزینههایی هستند که با حجم فروش یا تولید تغییر نمیکنند، مانند اجاره دفتر، حقوق ثابت کارکنان، یا بیمههای سالانه. در مقابل، هزینههای متغیر (Variable Costs) با سطح فعالیت تغییر میکنند، مانند مواد اولیه، کمیسیون فروش، یا هزینههای حملونقل. در شرایط بحرانی، هزینههای ثابت میتوانند فشار زیادی وارد کنند، زیرا حتی با کاهش فروش، همچنان باید پرداخت شوند و حاشیه سود را کاهش میدهند.
یکی از راهکارهای کلیدی، تبدیل هزینههای ثابت به متغیر است تا شرکت انعطافپذیرتر شود. راهکارهای اجرای این مورد برای هر کسبوکار متفاوت و دارای ظرافتهای خاصی است، اما برای نمونه میتوانید موارد زیر را در نظر بگیرید:
اجاره بر اساس فروش: مذاکره برای قراردادهای اجاره که بخشی از آن بر اساس درصد فروش محاسبه شود (مانند مدلهای خردهفروشی).
برونسپاری عملیات: تبدیل حقوق ثابت کارکنان به قراردادهای پروژهای یا فریلنسری، که هزینهها را با حجم کار همخوانی میدهد.
تجهیزات و فناوری: استفاده از مدلهای اشتراکی (SaaS) به جای خرید تجهیزات ثابت، که هزینهها را متغیر میکند.
اقدامات پیشگیرانه میتوانند حد تابآوری (Resilience Threshold) شرکت را بهبود بخشند، یعنی نقطهای که شرکت میتواند بدون شکست دوام بیاورد. این اقدامات شامل:
ساخت ذخایر مالی: ایجاد صندوق اضطراری معادل ۳-۱۲ ماه هزینههای ثابت، که در مدل استرس تست به عنوان بافر نقدینگی عمل میکند.
تنوع زنجیره تامین و بازارها: کاهش وابستگی به یک منطقه یا تامین کننده.
بیمه و پوشش ریسک: بیمه در برابر ریسکهای ژئوپلیتیک یا ارزی، که هزینههای ناگهانی را پوشش میدهد.
آموزش و برنامه ریزی: آموزش کارکنان برای سناریوهای بحرانی و اجرای منظم استرس تست (هر ۶ ماه) برای شناسایی زودرس ضعفها. این اقدامات میتوانند حد تابآوری را ۲۰-۴۰٪ افزایش دهند، زیرا شرکت را برای واکنش سریع آماده میکنند.
مدل استرس تست مالی ابزاری قدرتمند برای آمادهسازی شرکتها در برابر بحرانهای شدید مانند جنگ است. با تمرکز بر پارامترهای موثر بر نقدینگی آتی کسبوکار، این مدل نقاط شکست را شناسایی کرده و استراتژیهای اصلاحی را پیشنهاد میدهد. پیادهسازی منظم و به روزرسانی این مدل، همراه با استفاده از ابزارهای تحلیلی، میتواند کمککندده به پایداری مالی و رشد پس از بحران باشد.
