شاید برای تان این سوال پیش آماده باشد که پیشینه ساخت و تولید آجر به چه صورت بوده و در چه مکان هایی کاربرد داشته است؟ همچنین شیوه پخت و جابجایی آجرهایی که تا به امروز برای ساخت و ساز بکار برده شده به چه شکل می باشد؟ باید بگوییم که خوب جایی آمده اید؛ چراکه در این مقاله می خواهیم به بررسی کامل تاریخچه آجر را بپردازیم.
ریشه کلمه اصلی آجر بابلی است و در افغانستان زاو، در آرمی به‌صورت اگّور، ارمنی باستان بصورت آگور و در عربی آجرّ، ثبت گردیده است.
در زبان فارسی اسامی متنوعی همچون آگور، آغر، اُجور، اُجر، آجور، آگر به خود اختصاص داده است؛ همچنین در سیستان به کرک و در مهاباد به خشتی سور نامیده میشود.
با بررسی تاریخچه آجر (به انگلیسی- brick) متوجه می‌شویم که یکی از مصالح ساختمانی بوده که از زمان های گذشته با توجه به مواد اولیه در دسترس و زیبایی اش؛ نقش بسزایی در ساخت و ساز ساختمانی داشته است.
مردم در ابتدا با مشاهده ی گل و لای که از طغیان رودها، روی سطح زمین رسوب کرده بود متوجه چسبندگی بین مواد شدند، با مخلوط و لگد کردن خاک رس، آب و کاه؛ ترکیب آجر را ساختند. سپس در ظروفی مستطیل شکل مقابل نور آفتاب خشک و آماده‌ی استفاده می کردند.
در ادامه شکل گیری تاریخچه آجر، چادرنشینان کنار رودها متوجه شدند آجرهای اجاق در اثر شعله آتش، دارای بافت مقاوم‌تری شده‌اند و این پدیده زمینه ساز پختن مواد مخلوط شده و تولید آجرهای کوره‌ای شد.
البته آجر دستی (فشاری) حدود 7000 سال است که جزء مصالح ساختمانی مستحکم کننده و جلوه دهنده‌ی کاخ‌ها، مساجد، مدارس و سایر ساختمان و بنا‌ها می‌باشد.
اما امروزه با وجود مزیت‌های بسیار آجرهای مدرن همچون آجر پازلی نسبت به آجر های سنتی ،گری و…، صنعت دستی آجر سنتی آخرین نفسهای خود را می کشد. زیرا در دنیای امروزی میتوان با دستگاه تولید آجر پازلی بدون کوره پخت به آسانی انواع آجر پازلی و بلوک پازلی را در ابعاد و رنگهای متفاوت تولید و در زمانی کوتاه آماده اجرا نمود.
هنر کار با آجر در ایران نقش ارزشمندی را به خود اختصاص داده است. در معماری ایران از آجر علاوه بر استفاده در دیوارها، برای قوس ها، پوشش سقف‌ها، نماسازی و پوشش کف هم استفاده می‌شده. امروزه آجر پازلی به علت مزیت های بسیاری که دارد، دارای محبوبیت بسیاری در ساخت ساز و معماری ایران می باشد.
طبق گفته باستان شناسان و با توجه به بناهای آجری با قدمت بیش از 6000 سال در منطقه خوزستان و ایلام و طاق کسرا (کی کسرا)، بقایای سفال پزی و آجر پزی شوش، تپه های سیلک کاشان که نشان دهنده ی پیشینه ی بسیار کهن سفال گری و آجر سازی می باشد؛ شاید درمورد تاریخچه آجر بتوان گفت آجر اختراع ایرانیان و ساکنان بین النهرین بوده است.
در ایران قدیم آجر پزی در مکان هایی که خاک خوبی داشتند بسیار رونق داشت. البته در دنیای امروزی با وجود آجر پازلی شما محدودیت مواد اولیه ندارید و همواره به دلیل در دسترس بودن مواد اولیه میتوانید به شکلی بهینه و استاندارد آجر پازلی را با نرخ سود بالا در انواع گوناگون تولید نمایید. از آنجا که تولید آجر پازلی بدون کوره پخت می باشد از اتلاف منابع انرژی و آلودگی هوا جلوگیری می کنید.
آجر های تولیدی با شکل ظاهری و اندازه های متفاوتی در دوره های مختلف به دست بشر ساخته شد. بعنوان نمونه آجر ایلامی با ابعاد 100*380*380 میلیمتر تولید میشدند. درحالی‌که اندازه آجر در دوره ساسانیان 440*440*70 تا 80 میلیمتر بود که بعد از مدتی به اندازه 200*200*30 تا 40 میلیمتر کاهش پیدا کرد. تولید و مصرف آجر در دوره ساسانیان از رونق بیشتری برخوردار شد و در بناهای عظیم‌تری بکار برده می‌شد.
از آجر های ختائی به اندازه های 50*250*250 میلیمتر و آجر نظامی بزرگتر به اندازه 400*40*50 میلیمتر جهت ساخت کف، پشت بام و یا نمای دیواره‌های گلی بکار استفاده می‌شد. البته آجر های قزاقی با ابعاد 50*100*200 میلیمتر توسط روس ها قبل از جنگ جهانی اول تولید میشدند. در دنیای مدرن ساخت و ساز، شما میتوانید از شکل قالب کفپوش آجر پازلی استفاده کنید و از نمای خیره کننده آن لذت ببرید.
در این بخش از تاریخچه آجر به مراحل پخت آجر در قدیم میپردازیم. درواقع قبل از پدید آمدن کوره های امروزی، آجرها روی همدیگر در یک گیره (clamp) چیده می شدند و پس از پوشاندن گیره با خاک، توسط افروختن چوب زیر گیره به آجرها حرارت می دادند تا پخته شوند. پس از این مرحله آجرها را بر اساس شدت پختگی دسته بندی و برای ساخت و ساز بکار میبردند.
آجرهایی که به اندازه کافی حرارت دیده و از جذابیت رنگی خوبی برخوردار بودند، برای نمای ساختمان، و آجرهای نرمتر که در واقع حرارت کمتری دیده بودند را بعنوان آجر های پشتیبان بکار میبردند. البته برخی از آنها که فاصله بیشتری از حرارت آتش داشتند، دور ریخته می شدند.
دستگاه تولید آجر پازلی، به شما این فرصت را می دهد که جهت داشتن نمایی زیبا به سلیقه خود با اضافه و ترکیب کردن پودر رنگ به مواد اولیه؛ به آسانی انواع آجر پازلی را با رنگ های معدنی یا شیمیایی متنوع؛ تولید و آماده اجرا کنید.
میتوان گفت نحوه پخت انواع آجر همچون آجر نسوز، آجر دکوراتیو و… یکسان است. ولی برای تولید آجر های مختلف، قبل از قرار دادن خشت در کوره آجر پزی، به آنها موادی متفاوت اضافه می کنند.
بصورت کلی روش پخت آجر شامل مراحل زیر می شود:
اولین کوره های فعال در تهران اوایل سلطنت ناصرالدین شاه حدود سال 1380 قمری بیرون دروازه قدیم ری شکل گرفت. بمرور زمان با افزایش ساخت و ساز و سکونت در تهران، با اقدامات و پیگیری های مداوم ساکنین از سال 1329 کلیه کوره های دودزا تخریب و کوره هوفمان با دودکش های آجری به ارتفاع 80 متر با سوخت ذغال جایگزین شدند. با پیشرفت در دنیای صنعت، برای جلوگیری از آلودگی هوا دستگاه های تولید آجر پازلی به میان آمدند که هم اکنون این فرصت را دارید که آجرهای پازلی مقرون به صرفه با ظاهری زیبا و سهولت در اجرا را تولید و استفاده نمایید.
کوره های شهر ری و هاشم آباد که به روشی قدیمی با چوب و هیزم پخت انجام می دادند و البته در دهه 20 به بعد خشت خام را از طریق آتش حاصل از ترکیب (ذغال سنگ، خاک اره چوب، نفت سیاه) در کوره آتش به روشی غیر علمی به آجر تبدیل می کردند، که با فشار سازمان بهداشت به علت آلودگی ناشی از دود غلیظ تولیدی؛ این کوره ها تعطیل و به (محمود آباد، پلشت، مامزن) منتقل و با دودکش های مرتفع جدید آغاز به کار کردند. البته گاهی باد دود آنها را به تهران منتقل می کرد بهمین علت این کوره ها در سال (1354-1357)گازی و برقی شدند و مشکل دود از میان رفت.
و امروزه با ساخت دستگاه تولید آجرپازلی ، با توجه به کاهش مصرف انرژی، زمان و نیروی انسانی؛ تولید آجر به شکل بهینه و با سودآوری بیشتر به بازار عرضه می شود.
پخت آجر ها عموماً در کوره های دوره ای (periodic kiln) یا کوره های تونلی (tunnel kiln) پیوسته می باشد.
این کوره ها دارای تنوری با قطر بزرگ و ارتفاعی کوتاه هستند و آجر ها با فاصله ازهم بصورت دایره ای همچون برجی درون تنور چیده میشوند تا با آتش آن، خشت ها به آجر تبدیل شوند.
کوره هوفمان (آجر ثابت و آتش رونده)
این کوره ها حلقه ای شکل با ارتفاع زیاد و پیوسته هستند و آجرها در طول کوره ریخته شده و با متحرک کردن آتش باعث پخته شدن خشت ها میشوند.
در وسط این کوره ها ، تونلی آتشین داریم که با گاز شعله ور شده و از راه ورودی آن، خشت خام وارد میشود و آجر پخته شده از راه خروجی بیرون می آید.
آجر طی دوره های مختلف برحسب نیاز و کاربردها توسط افرادی خلاق، رنگ و شکل های مختلفی به خود گرفت که در این قسمت به چند نمونه اشاره میکنیم :
آجر پازلی ، آجر نسوز، آب‌خوار، آبساب، اسفنجی، بهمنی، پا باریک، پیش‌بر، تخت، تراش، جوش، چُله، چهارگوش،آجر سوراخدار، چینی، ختایی، دمبی،آجر لگویی، دوقدی، زنجاب، سانتی، سبز زرد، سروته باریک، سفال، سه‌سانتی، سیمانی، فرش، فشاری، فلکه، قرمز، قزاقی، قفلی، قلمی، آجر پازلی ضد آب، قناس، لب کاردی، خُفته و رُفته،آجر پرسی، کاشی، کلاغ‌پر، لعاب‌دار، آهکی، موزائیک، نره، نظامی، نما، یال،آجر دوطرف نما، مُهری، زرد، سه قدی و… .
احتمالاً شما هم از تنوع در آجرهایی که تابحال کاربرد داشته متعجب شده اید! در مقالات بعدی با جزئیات بیشتر به بررسی انواع آجر همچون آجر های پازلی میپردازیم.
حمل و انتقال آجر حدوداً تا سال 1330 توسط گاری‌هایی چهار چرخ، قاطر و الاغ صورت می گرفت. مصالح فروشان عمده دارای چندین راس الاغ و طویله ای در کنار مصالح فروشی خود بودند؛ تا اینکه کامیون ها جایگزین شدند و به حمل و انتقال آجر ها سرعت بخشیدند.
در گذشته برای انتقال آجر کارگران با دقت آجرها را دست به دست به کامیون می رساندند. تا اینکه بعدها نقاله های برقی جایگزینی مفید و سریع برای کارگران شد.
امروزه بارگیری آجر ها بر اساس نوع آجر، وزن و ابعاد کاملا متفاوت می باشد. آجرهایی که بسته بندی نیستند و خطر ریزش آجر از اطراف ماشین وجود دارد؛ مانند آجرهای سفال و لفتون بزرگ، اصولاً توسط ماشین‌های لبه‌دار حمل میشوند. برخی آجرها، مانند آجر های زبره و لفتون قالب کوچک، با تریلر و یا ده چرخ کمپرس تخلیه میشوند. این نوع ماشین ها بعلت اینکه آجر را یکجا تخلیه می کنند؛ هزینه کارگر جهت تخلیه ندارند و از لحاظ هزینه نیز مقرون به صرفه خواهند بود.
ماشین های فاقد لبه ترانزیت نیز وجود دارند که برای حمل موادی که احتمال ریزش ندارند، استفاده میشود. این ماشین‌ها برای بارگیری آجرهایی که با پالت و یا بسته بندی جا به جا می شود مانند آجر های پازلی مناسب می باشند. درواقع هر پالت آن شامل 480 عدد آجر پازلی برای 10 متر مربع قابل استفاده است.
آجرهای پازلی شرینگ پک شده به تعداد کم، قابلیت حمل با وانت بار را هم دارند. درواقع این شیوه بسته بندی، کار انتقال آجر پازلی را آسان و مقرون بصرفه تر می کند.
