حرم امام رضا (ع) در سال های آغازین به خاک سپاری پیکر پاک امام هشتم، به صورت بنایی ساده با مصالح ویژه آن دوران بنا شده بود؛ چنان‌که بقعه مطهر، تنها یک در ورودی ساده در پیش روی مبارک داشت و دارای تزیین هایی مختصر به سبک آن زمان بود. صفه های اضلاع حرم به جز صفه پیش رو، به سوی خارج از بنا بسته بود و بر فراز بقعه، تنها قبه ای وجود داشت.
حرم امام رضا (ع) و زمین های اطرافش در آن سال های دور، همه خالی از سکنه بود و نوغان که یکی از دو قصبه (بخش یا منطقه) معروف و معتبر توس بود، تنها آبادی مسکونی منطقه محسوب می شد. نظارت دقیق حکام جور بر حرکات و سکنات شیعیان، منع آن ها از توجه به مرقد امام رضا (علیه السلام) و درک فیض و زیارت، موجب شد که سال ها سپری شود و بنایی درخور و شایسته مضجع شریف حضرتش احداث نشود.
حرم امام رضا (ع) و ساخت بنایی در خور شأن امام هشتم
حرم امام رضا (ع) پس از سال ها سختی و ظلم توسط حکام عباسی، سرانجام به آنچه که لایق بود رسید. عنایات خدای تعالی نسبت به روضه رضوی موجب شد که در آن روزهای اولیه و جو خاص آن زمان، حرم امام رضا از هرگونه آسیبی محفوظ بماند تا آن جا که به خاطر رأفت خاصه حضرت، به صورت بروز کرامات پی در پی و معجزات، گره از کار دردمندان و نیازآوران گشود.
کثرت و تداوم کرامات امام، موجب شد که توجه و اقبال مردم و حاکمان آن زمان به ویژه بیشتر اهالی خراسان و مناطق دیگر زیاد شود و ارادتمندان به بقعه و بارگاه رضوی، زیارت پرفیض مرقد منورش را بر خود واجب دانسته، اقدام به ساخت، مرمت، تذهیب و تزیین و حفظ و نگهداری آن بنای مقدس کنند.
در طول قرن های مختلف، رجال کشورهای اسلامی، حکام و امرای خراسان و مردان با اخلاص و علاقه مند به مقام شامخ ولایت و امامت، با صرف مبالغی در تجدید و عظمت آن کوشیده اند و ضمن تزیین آن با ایجاد بناها و به جای گذاشتن آثار، این مکان شریف را از جلوه‌‌ه ای کهن هنری دوران گذشته مملوّ کردند.
تاریخچه ساخت حرم امام رضا (ع) و معماران حرم مطهر
بنای حرم مطهر امام هشتم رضا (ع) در طول تاریخ و به‌تدریج ساخته شد و گسترش یافت. در به وجود آمدن فضای کنونی حرم، مردان و زنانی بلند همت، در هر دوره ای از تاریخ ایران زمین، نقشی داشته اند که نام خود را تا ابد، زیر نام حضرت رضا (علیه السلام) جاودانه کرده اند. هر کاشی و سنگی که بر دیوارهای حرم جای گرفته، نشان از عشق و ارادت مردمانی از این سرزمین به مولا و آقایشان حضرت رضا (علیه السلام) دارد. تاریخ موجود در کتیبه های حرم، از دوره سامانیان تا دوره قاجاریه را نشان می‌دهد.
سامانیان؛ اولین آبادگران آستان مقدس امام رضا
به روایت تاریخ، ابوبکر شهمرد، از پیشکاران نوح بن منصور سامانی، شهادت‌گاه علی بن موسی الرضا (علیه السلام)، امام هشتم شیعیان را آباد کرد. به گفته ابن بابویه، محمد بن عبد الرزاق طوسی و امیر محمدیه، از امرای عهد سامانی، در دوران امارتشان نسبت به مرقد مطهر امام (علیه السلام) کمال ارادت و توجه داشتند و تزییناتی در حرم به وجود آوردند. دیالمه؛ تزییناتی مختصر در اوایل قرن چهارم هـ.ق به دستور عضد الدوله دیلمی، مرقد منور امام رضا (علیه السلام) به سبک آن زمان تعمیر و تزیین شد.
غزنویان و یادگاری به نام مسجد بالا سر حضرت
یمین الدوله، سلطان محمود غزنوی، عمارت مشهد توس را که مرقد علی بن موسی الرضا (علیه السلام) و هارون الرشید در آن دوران است؛ پس از تخریبی که پدرش سبکتکین غزنوی در قبه به وجود آورد، از نو ساخت و بنایی زیبا بر آن بنیاد کرد. علاوه بر این، ابوالحسن عراقی معروف به دبیر، در اوایل قرن پنجم ضمن مرمت بقعه رضوی، اقدام به ساخت مسجد بالاسر در کنار حرم امام رضا نمود.
سلجوقیان؛ گذارندگان اولین گنبد آستان متبرکه
در دوره سلجوقیان اولین گنبد بر روی بقعه حرم امام رضا ساخته شد. امیر عماد الدوله در دوره سلجوقی و در اوایل قرن ششم هـ.ق حرم را مرمت کرد. شرف الدین ابو طاهر قمی، وزیر سلطان سنجر، گنبد را بر فراز بقعه بنا نهاد و ترکان زمرد سلجوقی هم ازاره (بخشی از دیوار سنگی) حرم امام رضا را با کاشی های نفیس سنجری به تاریخ اثنی عشر و خمس مائه (512) آراستند. اگر می خواهید اطلاعات بیشتری درباره پنجره های حرم مطهر به دست آورید، بر روی مطلب پنجره فولاد امام رضا کلیک کنید.
خوارزمشاهیان؛ دوران کاشی های سنجری
در دوره خوارزمشاهیان، کاشی‌کاری در حرم رنگ و بوی بیشتری یافت. در اوایل قرن هفتم هـ.ق بار دیگر ازاره حرم امام رضا با کاشی های ممتاز، معروف به کاشی سنجری تزیین شد. اکنون این کاشی ها با تاریخ اثنی عشر و ست مائه (612) در حرم موجود است. به علاوه در این دوره، اطراف در پیش روی مبارک، در ضلع شمالی رواق دار الحفاظ، با کتیبه‌ای از کاشی چینی ممتاز تزیین شد. در این کتیبه به خط ثلث برجسته، نام و نسب حضرت امام رضا (علیه السلام) تا حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) مکتوب شده است.
تیموریان و ساخت مسجد گوهرشاد و مدرسه دو درب
عهد تیموری، دوران پربار و با شکوهی از نظر معماری حرم به شمار می رود. گوهرشاد خاتون، همسر شاهرخ بن امیر تیمور گورکانی، بانی معروف مسجد گوهرشاد، در این دوره زندگی می‌کرد. از آثار مهم این دوره، بنای باشکوه مسجد گوهرشاد در جنوب حرم امام رضا و دو رواق تاریخی دار الحفاظ و دار السیاده است.
مدرسه پریزاد، مدرسه دو درب و مدرسه سابق بالاسر که متصل به ضلع غربی دار السیاده بود و اکنون جزء رواق دار الولایه است، هم به این دوره مربوط می‌شود. همه این بناها مربوط به دوران حکومت همسر گوهرشاد خاتون یعنی شاهرخ تیموری است. از آثار دیگر عهد تیموری، ضلع جنوبی صحن انقلاب است که به همت امیر علی شیر نوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا، آخرین امیر تیموری، بین سال‌‌های 885 ـ 875 هـ.ق ساخته شد.
عهد صفویه و دوران طلا کاری حرم مطهر
دوران صفویه نیز دوران مهمی در تاریخ معماری حرم امام رضا به شمار می‌رود. طلا کاری گنبد و گلدسته، ساخت اولین ضریح مرقد منور، رواق های توحید خانه، گنبد الله وردی‌خان و گنبد حاتم خانی، همه مربوط به این دوره است. شاه طهماسب، شاه عباس و شاه سلیمان صفوی، از جمله شاهانی بودند که در این دوره با اقدام های اساسی خود، نامشان را در تاریخ معماری حرم ثبت کردند.
شاه طهماسب صفوی در سال 932 هـ.ق برای اولین بار گنبد را به طلا آراسته کرد و اقدام به تهیه اولین ضریح مرقد منور به سال 957 هـ.ق کرد. علاوه بر این، ایوان امیر علی شیر و گلدسته کنار گنبد را هم طلا کاری نمود. در زمان شاه عباس، صحن انقلاب وسعت یافت و اضلاع شرقی، شمالی و غربی آن با ایوان ها و حجره ها ساخته شد و شاه عباس دوم تصمیم به تعمیر و کاشی‌کاری آن گرفت.
غارت اموال آستان قدس در زمان شاه عباس
در سال 997 هـ.ق که عبد المؤمن خان ازبک اقدام به غارت اموال آستان قدس رضوی و طلاهای گنبد کرد، شاه عباس اول در سفری که به مشهد آمد، مجدداً دستور داد گنبد را طلایی کنند. بازسازی دوباره گنبد طلا در سال 1016 هـ.ق پایان یافت. علیرضا عباسی خطاط معروف دوران صفویه، گنبد طلایی امام هشتم را با خط ثلث زیبایش، کمربندی کرده است.
شاه سلیمان صفوی هم به تعمیر رواق دار السیاده و طلا کاری مجدد گنبد که در اثر زلزله سال 1084 هـ.ق آسیب دیده و فرو ریخته بود، اقدام کرد. طلاکاری مجدد گنبد در عهد شاه سلیمان، بر چهار ترنج ساقه گنبد به خط محمدرضا امامی کتیبه شده که بسیار چشم نواز است.
دوره افشاریه؛ سقاخانه اسماعیل طلا
در دوران افشاریه و پایتخت شدن مشهد قدیم، توجه به حرم مطهر بیش از پیش صورت گرفت. به گونه ای که برخی از اجزای حرم مطهر مانند بنای گلدسته ضلع شمالی صحن عتیق (صحن انقلاب)، طلاکاری مجدد ایوان امیر علی شیر و گلدسته بالای آن و سنگاب سقاخانه اسماعیل طلایی، همه مربوط به دوره افشاریه هستند. داستان سقاخانه اسماعیل طلا بسیار جالب است که توصیه می کنیم بر روی آن کلیک کنید.
دوره قاجاریه؛ دوران آینه‌کاری
دوره قاجاریه از نظر معماری، دوران مهمی در تاریخ حرم به شمار می رود. بنای صحن آزادی مربوط به این دوره است. در این عهد، ایوان غربی صحن آزادی به طلا آراسته و به ایوان ناصری معروف شد. در همین دوران، کاشی‌کاری و تزیینات صحن آزادی انجام شد. علاوه بر این، در سال 1275 هـ.ق قائم مقام نوری اقدام به آینه‌کاری روضه منوره کرد و در همین دوره بود که رواق‌‌های توحید خانه، دار الحفاظ و دار السیاده آینه‌کاری شد.
