محمدرضا شعبانعلی
مردی که برای آزمایش آمده بود، دستش را در کاسه ای کرد که در آن کاغذهای مختلف به صورت تا شده قرار گرفته بود. قرار بود با چیزی شبیه قرعه کشی، مشخص شود که او "آزمایشگر" خواهد بود یا "آزمایش شونده". برگه را درآورد و دید: نقش او "آزمایشگر" بود.
هیچ کس به مرد نگفت که روی تمام کاغذهای داخل آن کاسه، نوشته شده: "آزمایشگر". به همین دلیل، در تمام مدت آزمایش، آن فرد فکر می کرد که در اتاق مجاور، مرد دیگری نشسته است که قرعه "آزمایش شونده" به نامش درآمده.
ژنراتور را روشن کردند. هدف از آزمایش، "ارزیابی اثر تنبیه بر روی حافظه و کارکرد آن" بود. به آزمایشگر لیستی از کلمات و معانی آن ها داده می شد تا آن ها را با میکروفونی که داخل اتاقش بود برای آزمایش شونده اتاق مجاور بخواند و سپس سوالاتی چهار جوابی را برای او می خواند تا ببیند آیا می تواند گزینه درست را انتخاب کند؟
آزمایش شونده، با انتخاب یکی از چهار کلیدی که پیش روی او قرار داده بودند، گزینه مورد نظرش را اعلام می کرد. گاهی درست و گاهی نادرست.
هر بار که پاسخ نادرستی داده می شد، با فشار یک دکمه شوک الکتریکی به مردی که در اتاق مجاور بود وارد می شد. میزان شوک با توجه به تعداد خطاها افزایش پیدا می کرد. طبیعی است که با افزایش شدت ولتاژ، صدای فریاد مردی که در اتاق مجاور بود به گوش می رسید.
بعضی وقت ها، نگرانی و ناراحتی در چهره "آزمایشگر" دیده می شد. گاهی می پرسید: "واقعاً اینقدر زجر دادن لازم است؟ اصلا انسانی است؟" و مردی که با لباس سفید آزمایشگاه، بالای سرش ایستاده بود توضیح می داد که: "بله. باید ادامه دهیم. چاره دیگری نداریم."
به آزمایشگر گفته نشد که صداهایی که می شنود، صداهای ضبط شده است و واقعاً شوکی در کار نیست. او در مقابل خودش ژنراتوری را می دید که هر بار، ولتاژش را بالا می برد و با فشار یک دکمه، شوکی را به مرد دیگری که در اتاق مجاور است وارد می کند.
این آزمایش ۴۰ بار و با ۴۰ نفر مختلف انجام شد. از این ۴۰ نفر، هیچکدام وقتی شنیدند که طرف مقابل می گوید: من مشکل قلبی پیدا کردم، آزمایش را متوقف نکردند. ۲۵ نفر از آن ها، حاضر شدند تا ۴۵۰ ولت شوک به طرف مقابل وارد کنند. این در حالی است که از ۳۴۵ ولت به بالا، صدای جیغ و اعتراض قطع می شد و به نظر می آمد که آزمایش شونده، یا مرده یا از هوش رفته است!
نکته دردناک آزمایش این بود که: این مردها، شوک را به یک غریبه وارد نمی کردند. آن ها در زمان قرعه کشی، طرف مقابل را دیده بودند و کاملاً باور داشتند که یک تصادف، آن ها را به "آزمایشگر" تبدیل کرده و ممکن بود خودشان روی صندلی اتاق مجاور نشسته باشند.
آزمایش میلگرام در سال های بعد به شکل های مختلف تکرار شد و در هیچ آزمایشی، تعداد کسانی که اعمال این شوک ها را متوقف کرده و به آزمایش اعتراض کردند از یک سوم جمعیت بیشتر نشد.
میلگرام، در تفسیر آزمایش خود، به نکته مهمی اشاره می کند: رفتار ما انسان ها به دو دسته تقسیم می شود. زمان هایی که بر اساس "مسئولیت شخصی" تصمیم می گیریم و زمان هایی که بر اساس "ماموریت شغلی" رفتار می کنیم.
زمانی که بر اساس "مسئولیت شخصی" رفتار می کنیم، وجدان خود را دخالت می دهیم. از منطق خود استفاده می کنیم و به پیامدهای تصمیم و رفتار خود فکر می کنیم. اما زمانی که بر اساس "ماموریت شغلی" رفتار می کنیم، نیازی نمی بینیم که به منطقی بودن یا اخلاقی بودن کاری که انجام می دهیم فکر کنیم. اصطلاح "مامور هستم و معذور"، بیان دیگری از تجربه میلگرام است که در فرهنگ ما هم شنیده می شود.
? یکی از سوءگیری های ذهن انسان، گرایش به پیروی از آتوریته هاست. یعنی کسانی که از نوعی مرجعیت یا اقتدار در جامعه برخوردارند. انسان ها گاه حتی اصول اخلاقی خودشان را زیر پا می گذارند و از آتوریته ها پیروی می کنند.
