برتون وودز (Bretton Woods) توافقی است که در سال ۱۹۴۴ میان کشورهای بزرگ جهان امضا و به موجب آن دلار به عنوان ارز ذخیره جهانی به رسمیت شناخته شد. این توافقنامه، یک سیستم جدید پولی جهانی را پایه‌گذاری و دلار را به عنوان ارز جهانی جایگزین استاندارد طلا کرد و به این ترتیب، جایگاه آمریکا به عنوان قدرت غالب در عرصه اقتصاد جهان تثبیت شد.
قبل از بررسی این رویداد تاریخی ابتدا به داستان شکل گیری پول و تاریخچه مختصر آن می پردازیم:
اختراع پول قبل از شروع شدن تاریخ مکتوب اتفاق افتاد . در نتیجه، هر داستانی از چگونگی رشد اولیه پول بیشتر بر اساس تخمین و استنتاج منطقی است.
در ابتدا پولی وجود نداشت و مردم، کالا و خدمات خود را باهم مبادله می‌کردند. شرایط اینطور بود که هر فرد چیزهایی داشت که مازاد بر نیاز خودش بود و در عین حال به کالا یا خدمات شخص دیگری نیاز داشت. همانطور که عقل سلیم به آنها می‌گفت، مردم شروع به تبادل کالاها و خدمات خود کردند تا نیازهای خود را برآورده کنند. به این سیستم «سیستم دادوستد پایاپای» نیز می‌گویند. در اغلب کتاب‌های اقتصادی، تاریخچه پول از همین سیستم کالا به کالا آغاز می‌شود.بخش بزرگی از تاریخچه پول به سکه‌های فلزی اختصاص دارد که هزاران سال به عنوان پول رایج مورد استفاده مردم قرار می‌گرفتند.حکمرانی‌ها و پادشاهی‌های مختلف شروع به ضرب سکه‌هایی با وزن‌های مختلف و با مهر خود بر روی آنها کردند. این مهرها وزن سکه‌ها و همچنین اعتبار آنها را مشخص می‌کرد.ارزش هر سکه بر اساس ماده فلزی که از آن ساخته شده بود و همچنین وزن آن، تعیین می‌شد.
این سکه‌ها در ابتدا از طلا و نقره و مس ساخته می‌شدند، زیرا مردم می‌دانستند این فلزات نسبت به سایر فلزات کمیاب‌ترند و همچنین در مجاورت با هوا خوردگی ندارند، یعنی وزن آنها ثابت می‌ماند و به مرور زمان تغییر نمی‌کند.این سیستم تحول بزرگی در سیستم مالی و مبادلات ایجاد کرد.
پول فیات (Fiat Currency) به واحد پولی گفته می شود که دولت‌ها آن را منتشر می‌کنند اما پشتوانه فیزیکی (مانند طلا، نقره) ندارد. ارزش این نوع پول به‌جای آنکه وابسته به ارزش ذاتی دارایی‌هایی دیگر به‌عنوان پشتوانه باشد، ناشی از ارتباط بین میزان عرضه و تقاضا است.اولین استفاده از چنین نوع پول در چین در سال ۱۰۰۰ میلادی بوده‌است و از آن زمان به‌طورکامل در تمام نقاط دنیا مورد استفاده قرار گرفته می گیرد. مهم‌ترین خطر این نوع پول، تورم سرسام‌آور به دلیل عدم وجود هرگونه محدودیت بر حجم نقدینگی است.
هفتصد و سی نماینده از ۴۴ کشور جهان در اواخر جنگ جهانی دوم و در بيست و دوم جولای سال ۱۹۴۴ (۳۱ تیر ۱۳۲۳)،به منظور برگزاری «کنفرانس پولی و مالی ملل متحد» در هتل «مونت واشینگتن» واقع در برتون وودز در ایالت «نیوهمپشایر» (New Hampshire) آمریکا گرد هم آمدند تا یک نظام پولی جدید را شکل دهند. در واقع، نمایندگان از کشورهای تحت حمایت متفقین جنگ جهانی دوم به برتون وودز آمدند تا برای مشکلات اقتصادی خود راه‌حلی پیدا کنند. متفقین کشورهایی بودند که در جنگ جهانی دوم علیه متحدین (آلمان، ایتالیا و ژاپن) جنگیدند. آمریکا، روسیه و بریتانیا مهم‌ترین کشورهای عضو متفقین بودند، اما کشورهای دیگری به این سه کشور کمک می‌کردند.
نتیجه امضای این توافقنامه، به طور خلاصه به این شرح بود:
تمام کشورهای امضاکننده توافق برتون وودز، به جای طلا دلار ذخیره کنند و آمریکا به میزان دلارهای صادرشده، در خزانه خود طلا نگهداری کند. بانک‌های مرکزیِ کشورهای امضاکننده توافق برتون وودز می‌توانستند هر وقت که اراده کنند، ذخاير دلار خود را با مراجعه به بانک مرکزی (فدرال رزرو) آمريکا به طلا تبدیل کنند. آمريکا، با تکيه بر اين تعهد، در عمل به تنها ضامن نظام پولی بين‌المللی بدل شد. براساس این توافق، بانک‌های مرکزی کشورها متعهد می‌شدند که نرخ تبادل را بین ارز رایج خود و دلار آمریکا ثابت نگه دارند.
پیش از برتون وودز، اکثر کشورها از استاندارد طلا پیروی می‌کردند. به این معنی که هر کشوری تضمین می‌کرد ارز خود را به اندازه‌ی پشتوانه‌ی طلای موجود در خزانه‌اش صادر کند. اما پس از برتون وودز، اعضا موافقت كردند كه ارز خود را نسبت به دلار آمریکا بسنجند، نه طلا. اما همچنان به نوعی استاندارد طلا برقرار بود.
اما چرا دلار آمریکا؟ ایالات متحده سه‌چهارم از عرضه طلا در جهان را در اختیار خود داشت. هیچ ارز دیگری به اندازه کافی از پشتوانه طلا برخوردار نبود تا این مقدار از طلا را به عنوان جایگزین برگرداند. در آن زمان ارزش هر دلار ۱/۳۵ اونس طلا بود و بر همین اساس می‌شد ذخایر ارزی را نسبت به دلار کنترل کرد. برتون وودز کاری کرد تا کشورها به آرامی از استاندارد طلا به استاندارد دلار آمریكا کوچ کنند.
حالا دلار جایگزین طلا شده بود. در نتیجه، ارزش دلار نسبت به سایر ارزها افزایش یافت. این امر تقاضای بیشتری برای دلار ایجاد کرد؛ هرچند ارزش دلار در برابر طلا یکسان باقی مانده بود. همین تقاضا، بذر فروپاشی سیستم برتون وودز را در سه دهه بعد کاشت.
در سال ۱۹۷۱، ایالات متحده از یک رکود تورمی گسترده رنج می‌برد. رکود تورمی ترکیبی از تورم و رکود اقتصادی است که باعث بیکاری و رشد اقتصادی منفی می‌شود.
رئیس جمهور وقت، ریچارد نیکسون، در پاسخ به کاهش خطرناک ارزش ناشی از وجود مقادیر بیش از حد ارز در حال گردش، ارزش دلار آمریکا در برابر طلا را کاهش داد. او ارزش دلار را به ۱/۳۸ اونس طلا و سپس به ۱/۴۲ اونس رساند.طرح کاهش ارزش پول نتیجه عکس داد. این مسئله باعث هجوم مردم به سمت ذخایر طلای آمریکا در فورت ناکس (Fort Knox) برای تبدیل دلارها به طلا شد؛ دلارهایی که به سرعت ارزش خود را از دست می‌دادند. فورت ناکس یکی از پایگاه‌های ارتش آمریکا در ایالت کنتاکی است. این پایگاه علاوه بر کاربردهای نظامی، محل نگهداری ذخایر طلای ایالات متحده است که در حال حاضر بیش از ۴,۷۰۰ تن طلا در این پایگاه موجود است.
طرح کاهش ارزش پول نتیجه عکس داد. این مسئله باعث هجوم مردم به سمت ذخایر طلای آمریکا در فورت ناکس (Fort Knox) برای تبدیل دلارها به طلا شد؛ دلارهایی که به سرعت ارزش خود را از دست می‌دادند. فورت ناکس یکی از پایگاه‌های ارتش آمریکا در ایالت کنتاکی است. این پایگاه علاوه بر کاربردهای نظامی، محل نگهداری ذخایر طلای ایالات متحده است که در حال حاضر بیش از ۴,۷۰۰ تن طلا در این پایگاه موجود است.
عمر نظام پولی برتون وودز به سی سال نکشید. در اواخر دهه ۱۹۶۰ میلادی، محدودیت‌های سیستم برتون وودز (که مستقیماً روی فدرال رزرو فشار وارد می‌کرد) آن را برای آمریکا غیر قابل تحمل کرد. این کشور که از هزینه‌های جنگ ویتنام می‌‌نالید و در رقابت با تولیدات خارجی ارزان‌تر ناتوان بود، نتوانست بین ورود کافی ارز خارجی و پرکردن دوباره ذخایر طلای خود تعادل برقرار کند.
تمام این عوامل در نهایت موجب شد که در ۱۵ آگوست سال ۱۹۷۱ (۲۴ مرداد ۱۳۵۰)، نیکسون در تصمیمی ناگهانی که به «شوک نیکسون» مشهور شد، امکان دریافت طلا در ازای دلار را لغو کند. بدون کنترل قیمت، طلا به سرعت به ۱۲۰ دلار در هر اونس در بازار آزاد رسید. تا پایان دهه ۱۹۷۰، تمام کشورها ارزهای خود را شناور کردند و این اتفاق پایانی بر سیستم برتون وودز بود. در حال حاضر، قیمت طلا به بیش از ۱,۷۰۰ دلار رسیده است.
بعد از فروپاشی سیستم برتون وودز ،دلار و در نگاه گسترده‌تر پول های فیات هیچ محدودیتی در عرضه ندارند و بانک‌های مرکزی با توجه به نیازشان می‌توانند اقدام به چاپ آنها کنند. همین امر باعث شده تا تورم و بی‌ارزش شدن پول در طول زمان، خصوصیات جدایی‌ناپذیر ارزهای فیات باشند.
تصویر زیر نمودار ارزش ۱ دلار آمریکا را از زمان تاسیس فدرال رزرو (بانک مرکزی آمریکا) تا بیش از ۱۰۰ سال بعد یعنی حدود سال ۲۰۱۹ نشان می‌دهد. همانطور که مشخص است، قدرت خرید یک دلار آمریکا طی صد سال گذشته به شدت کاهش یافته است و در حال حاضر چیزی حدود کمتر از یک بیستم اوایل قرن ۲۰ قدرت دارد.
