یونسکو سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد است. این سازمان به دنبال ایجاد صلح از طریق همکاری بین المللی در حوزه های آموزش، علوم و فرهنگ است. برنامه های یونسکو با نیل به اهداف توسعه پایداری معاضدت و هم بخشی دارد که در مجمع عمومی سازمان ملل تعریف و تبیین شده است.
تمهیدات سیاسی و اقتصادی دولت ها در جهت تضمین حمایت پایدار و ناب از مردمان جهان کافی نیست. صلح باید مبتنی بر گفتگو و درک متقابل باشد و بر اساس همبستگی و انسجام فکری و اخلاقی بشریت بنا شود.
در این راستا، یونسکو سازوکارهای آموزشی را به منظور کمک به مردم ایجاد کرده و بسط و گسترش می دهد تا همچون شهروندان جهانی عاری از نفرت و نابردباری (عقیدتی) زیست نمایند. یونسکو به گونه ای فعالیت می کند که هر کودک و شهروند به آموزش با کیفیت و برابر دسترسی داشته باشد. یونسکو با ترویج میراث فرهنگی و عزت برابر همه فرهنگ ها، پیوندها را در میان ملت ها تقویت می کند. یونسکو برنامه ها و خط مشی های علمی را به عنوان بسترهای توسعه و همکاری ترویج کرده و بهبود می بخشد. یونسکو پای آزادی بیان، به عنوان یک حق اساسی و شرط اصلی دموکراسی و توسعه، ایستاده است. یونسکو به عنوان آزمونگاه ایده، به کشورها کمک می کند تا استانداردهای بین المللی را اتخاذ کرده و برنامه هایی را مدیریت کنند که جریان آزاد ایده ها و تسهیم دانش را ترویج و تقویت می کنند.
رویای تاسیس یونسکو در واکنش به جنگ جهانی شکل گرفت که با خشونت نژادپرستانه و یهود ستیزی همراه بود. پس از هفتاد سال و گذشت مبارزات آزادیخواهانه بسیار، ماموریت یونسکو بسان همیشه از اهمیت برخوردار است. تنوع فرهنگی مورد هجوم قرار گرفته و اشکال جدید نابردباری، انکار واقعیت های علمی و تهدیدهای معطوف به آزادی بیان، صلح و حقوق بشر را به چالش می کشد. در پاسخ، وظیفه یونسکو همچنان تاکید مجدد بر مأموریت های انسانگرایانه آموزش، علوم و فرهنگ است.
در اوایل سال ۱۹۴۲، در زمان جنگ، دولت های کشورهای اروپایی که با آلمان نازی و متحدانش مقابله می کردند، در کنفرانس وزرای آموزش متفقین در انگلستان دیدار کردند. جنگ دوم جهانی هنوز پایان نیافته بود، که کشورهای مذکور به دنبال شیوه ها و راه حل هایی برای بازسازی نظام های آموزشی خود پس از برقراری صلح بودند. پروژه، به سرعت شتاب گرفت و به یک پیش نویس جهانی متوسل شد. دولت های جدید، از جمله ایالات متحده، تصمیم گرفتند به آنها بپیوندند. بنابر طرح پیشنهادی کنفرانس وزرای آموزش متفقین، کنفرانسی از سوی سازمان ملل برای تأسیس یک سازمان آموزشی و فرهنگی از تاریخ ۱ تا ۱۶ نوامبر ۱۹۴۵ در شهر لندن تشکیل شد. تقریبا جنگ تمام شده بود که کنفرانس افتتاح شد. این کنفرانس نمایندگانی از چهل و چهار کشور را گردهم آورد که تصمیم گرفتند سازمانی ایجاد کنند که به فرهنگ اصیل صلح تجسم بخشد. از نظر آنها، سازمان جدید باید “انسجام فکری (اندیشورانه) و اخلاقی بشر” را ایجاد کند و با این کار، از بروز یک جنگ جهانی دیگر جلوگیری کند.
ساختمان اصلی واقع در میدان دو فونتن، در شهر پاریس، که مقر دفاتر مرکزی یونسکو می باشد در تاریخ ۳ نوامبر ۱۹۵۸ افتتاح شد. نوآوری و ابداع طرح Y شکل توسط سه معمار از ملیت های مختلف تحت هدایت و رهبری کمیته بین المللی صورت گرفت. کل ساختمان با نام مستعار “ستاره سه پر”، بر روی هفتاد و دو ستون بتونی بنا شده است. این ساختمان، نه تنها به دلیل این که مقر سازمانی شناخته شده است بلکه به دلیل خصوصیات برجسته معماری از شهرت جهانی برخوردار است. سه ساختمان دیگر، مقر دفاتر مرکزی را تکمیل می کنند. ساختمان دوم که در مقایسه با ساختمان اول به “آکاردئون” معروف است، سالن تخم مرغی شکل را با سقف مسی چین دار در خود جای داده که جلسات مشترک مجمع عمومی در آن برگزار می شود. ساختمان سوم به شکل مکعب است. و در نهایت، سازه چهارم شامل دو طبقه اداری است که در زیر سطح خیابان قرار گرفته و حدودا شش حیاط کوچک آن را در برگرفته است. بازدید از ساختمان هایی که بسیاری از آثار هنری چشمگیر را در خود جای داده اند، برای عموم آزاد است. به محض تصویب نقشه های معماری ساختمان واقع در میدان دو فونتن، یونسکو تعدادی از هنرمندان برجسته را مأمور ساخت آثاری برای آراستن این اماکن کرد. در برخی موارد، هدف از تولید این آثار برانگیختن صلحی است که این نهاد به دنبال ایجاد و حفظ آن در سراسر جهان است. با گذشت سال ها، آثار دیگری نیز حاصل شد. برخی از آنها توسط کشورهای عضو مختلف به سازمان اهدا شده اند. پیکاسو، بازین، میرو، تاپیس، لوکوربوزیه و بسیاری از دیگر هنرمندان، چه مشهور و چه ناشناخته، جایگاه خود را در این موزه جهانی دارند که بازگو کننده تنوع خلق آثار هنری در سراسر جهان است.
ارکان یونسکو
کنفرانس عمومی
کنفرانس عمومی عالیترین مرجع تصمیم‌گیری یونسکو است که هر دو سال یکبار در مقر سازمان در پاریس با شرکت نمایندگان کشورهای عضو، سازمانهای وابسته و ناظران بین‌المللی به منظور تعیین سیاستها و خط مشی‌های سازمان و موارد دیگری که در اساسنامه پیش‌بینی شده است تشکیل میشود. در این کنفرانس در مورد انتخاب اعضای شورای اجرایی، انتخاب مدیرکل و شوراها، کمیته‌ها و نهادهای وابسته و تصمیم‌گیری در مورد پیشبرد اجرای قطعنامه‌ها یا بیانیه‌های بین‌المللی در کشورهای عضو بحث و تبادل نظر میشود. این اقدام، با اظهار نظر و مشارکت هیئت‌های نمایندگی کشورها ـ بر اساس این اصل که هر کشور دارای یک حق رأی است ـ صورت می‌گیرد.
شورای اجرایی
ارگان نظارتی یونسکو در اجرای برنامه‌ها و تصمیمات کنفرانس عمومی است که ۵۸ عضو آن برای دوره‌ای چهارساله توسط کنفرانس عمومی انتخاب می‌شوند. شورای اجرایی مسئولیت تدارک دستور کار کنفرانس عمومی، بررسی برنامه کار سازمان و نظارت بر جذب و صرف بودجه برآوردشده توسط مدیرکل را بر عهده دارد که باید بر این اساس توصیه‌هایی به کنفرانس عمومی ارائه دهد.
دبیرخانه
مسئول اجرای برنامه‌های یونسکو و شامل مدیرکل و کارکنان است. مدیرکل، مدیر اجرایی سازمان محسوب میشود که هر چهارسال یکبار بر اساس توصیه‌های شورای اجرایی توسط کنفرانس عمومی انتخاب میشود. دبیرخانه یونسکو از بخش‌های برنامه‌ای، پشتیبانی و خدماتی تشکیل شده است.
بخش‌های برنامه‌ای
این بخش‌ها مطابق با پنج زمینه اصلی فعالیت سازمان یعنی آموزش، علوم طبیعی، علوم اجتماعی و انسانی، فرهنگ و ارتباطات و اطلاعات شکل گرفته است که برای پیشبرد و اجرای طرحها و برنامه‌های یونسکو در حوزه‌های خاص موضوعی با همکاری کمیسیونهای ملی و دفاتر منطقه‌ای و خوشه‌ای هماهنگی‌های لازم را به عمل می‌آورد.
بخش‌های پشتیبانی: این حوزه شامل بخش‌های همکاری و روابط خارجی و بخش اداری است که زمینه‌های لازم را برای اجرای فعالیت بخش‌های برنامه‌ای فراهم می‌سازد.
بخش‌های خدماتی
این بخش‌ها که واحدهای متعددی را در بر می‌گیرد، شامل دبیرخانه‌های کنفرانس عمومی و شورای اجرایی، دفتر معیارهای بین‌المللی و امور حقوقی، دفتر اخلاق، دفتر برنامه‌ریزی راهبردی و….می‌باشد.
کمیسیونهای ملی
طبق ماده ۷ اساسنامه یونسکو، کشورهای عضو به منظور مشارکت نهادهای علمی، آموزشی و فرهنگی خود در برنامه‌ها و فعالیتهای یونسکو، می‌توانند برای تشکیل کمیسیونهای ملی اقدام کنند. کمیسیونهای ملی، نهادهای رابط کشورها با یونسکو در اجرای طرحها و برنامه‌های تصویب‌شده و پیشبرد اهداف و تعهدات بین‌المللی در خصوص اجرای توصیه‌نامه‌ها و کنوانسیون‌ها هستند. در حال حاضر ۱۹۵ کمیسیون ملی در کشورهای عضو یونسکو در مناطق مختلف جهان فعالیت می کنند.
هیأت وزیران در جلسه مورخ ۱۳۶۶.۶.۲۹ بنا به پیشنهاد شماره ۷۲.۱۹۳۹.۷۲۸۷ مورخ ۱۳۶۶.۳.۳۰ وزارت فرهنگ و آموزش عالی، اساسنامه کمیسیون یونسکو در ایران موضوع تصویب‌نامه شماره ۲۱۰۵.۱۵۱ مورخ ۱۳۲۸.۳.۱۴ را به شرح زیر اصلاح و تصویب نمودند.
اساسنامه اصلاحی کمیسیون ملی یونسکو در ایران
ماده ۱ - به موجب ماده هفتم اساسنامه سازمان تربیتی، علمی و فرهنگی ملل متحد مصوب ۱۳۲۷.۴.۱۵، کمیسیون ملی تربیتی علمی و فرهنگی (کمیسیون‌ملی یونسکو) که در این اساسنامه کمیسیون نامیده میشود مرکز عمل و اداره امور مربوط به برنامه یونسکو در ایران است.
ماده ۲ - کمیسیون دارای شخصیت حقوقی است و اهداف و وظایف آن به شرح زیر است.
۱ - مشارکت در فعالیتهای یونسکو به منظور استقرار صلح و ایجاد تفاهم متقابل میان ملت‌ها از طریق اشاعه دانش و معرف و اهتمام در امر نشر فرهنگ و‌آموزش
۲ - تلاش در جهت برقراری، حفظ و بسط عدالت، آزادی و حقوق اساسی افراد انسانی با الهام از اصول اسلامی و اهداف یونسکو از طریق همکاری با سازمان‌مرکزی یونسکو و موسسات تابعه آن
۳ - تلاش برای اعتلای فرهنگ و اشاعه ارزشهای انسانی و مبارزه با مفاسد اخلاقی، از راه تبادل فکری با صاحبنظران در قلمور ادیان و مذاهب، تعلیم و تربیت‌و علم اخلاق
۴ - کوشش در غنی کردن اندیشه بشری از راه نشر و بسط دانش به منظور اکمال فضلیت‌های انسانی.
۵ - شناخت فرهنگهای گوناگون جوامع و معرفی فرهنگ اسلامی و میراث فرهنگی ایران
۶ - تعمیم آموزش نیز مبارزه با بیسوادی به عنوان مانع عمده تعالی فکریو بسط توسعه فرهنگی، از طریق همکاری با یوسنکو و مؤسسات تابعه
۷ - همکاری و همگامی در ایجاد نظام نوین ارتباطات به منظور مبادهل گسترده اطلاعات در مقایس جهانی و مقابله با انحصار طلبی قدرتهای سلطه‌جوی‌جهانی در این زمینه
۸ - ایجاد ارتباط بین سازمان یونسکو و سازمانهای دولتی و غیر دولتی کشور که در زمینه‌های آموزشی، تربیتی، علمی، فرهنگی و ارتباط فعالیت دارند
۹ - تسهیل و توسعه ارتباط با کمیسیونهای ملی یونسکو در کشورهای دیگر، به ویژه کشورهای منطقه، به منظور همکاری د راجرای برنامه‌های و انجام مطالعات‌مشترک
۱۰ - همکاری در اجرای طرحها و برنامه‌های که در چهارچوب فعالیتهای یونسکو از سوی دولت ارائه می‌گردد
۱۱ - پیشنهاد بودجه سالانه کمیسیون به وزارت فرهنگ و آموزش عالی
۱۲ - تعیین مصرف وجوه و اموالی که به عنوان هدیه باری پیشرفت مقاصد یونسکو به کمیسیون ملی تقدیم میشود و نظارت در مصرف آنها.
ماده ۳ - کمیسیون ملی یونسکو در ایران دارای ارگان زیر است
۱ - شورای عالی کمیسیون ملی یونسکو
۲ - شورای اجرایی
۳ - دبیرخانه.
ماده ۴ - شورای عالی کمیسیون ملی یوسنکو در ایارن عالیترین مرجع تصمیم‌گیری کمیسیون است و دارای ۱۴ عضو بدین شرح می‌باشد
۱ - وزیر فرهنگ و آموزش عالی
۲ - وزیر امور خارجه
۳ - وزیر فرنگ و اشاد اسلامی
۴ - وزیر آموزش و پرورش
۵ - دبیر کل کمیسیون ملی یونسکو
۶ - رییس سازمان حفاظت محیط زیست
۷ - مدیری عامل سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران
۸ - هفت تن از شخصیتهای علمی و فرهنگی کشور این گروه از میان مدرسان و اعظاء هیأت علمی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی و محققان هنرمندانی‌انتخای می‌شوند که در زمینه‌های علمی، فرهنگی، ارتباطی و تعلیم و تربیت دارای تجربه باشند.
ماده ۵ - ریاست شورای عالی با وزیر فرهنگ و آموزش عالی است.
ماده ۶ - شخصیتهای علمی و فرهنگی مذکور در بند ۸ ماده ۴ برای اولین دوره توسط وزیر فرهنگ و آموزش عالی برای مدت سه سال تعیین می‌گردند و در‌دوره‌های بعد از میان دو برابر افرادی که وزیر فرهنگ و آموزش عالی به کمیسیون پیشنهاد می‌نماید با رأی مخفی اکثرتی اعضاء انتخاب می‌گردند.
ماده ۷ - شورای عالی کمسیون با دعوت رییس کمیسیون حداقل دو بار در سال تشکیل جلسه می‌دهد. جلسات با حضور ده تن از اعضاء رسمتی می‌یابد و‌تصمیمات آن با حداقل ۸ رأی معتبر خواهد بود. جلسات فوق‌العاده شورای عالی با دعوت رییس کمیسیون یا درخواست اکثریت اعضاء تشکیل میشود.
ماده ۸ - وظائف شورای عالی کمیسیون بدین شرح است
۱ - تعیین سیاستها و تصویب برنامه‌های اصولی کمیسیون ملی در قالب برنامه‌ها و فعالیتهای عمومی یونسکو
۲ - استماع و تصویب گزارش سالانه کمیسیون که دبیرخانه تهیه و ارائه می‌نماید
۳ - اظهار نظر و توصیه پیرامون تأمین بودجه سالانه کمیسیون و تصویب آن
۴ - تأیید اعضای هیأتهای نمایندگی اعزامی به کنفرانس عمومی که شورای اجرایی پیشنهاد می‌نماید
۵ - اظهار نظر درباره توسعه فعالیتهای کمیسیون ملی
۶ - ایجاد ارتباط میان کمیسیون و سازمانهای ذیربط دولتی و غیره دولتی
۷ - فراهم آوردن وسائل کمک به کاسن یکه طرحها و برنامه‌های مناسب با فعالیتهای یوسنکو و منطبق با نیازها ارائه می‌نمایند
۸ - اظهار نظر درباره نشریه‌های ادواری و دیگر انتشارات کمیسیون ملی یونسکو و برنامه‌ریزی جهت توسعه و تکمیل آنها.
ماده ۹ - به منظور تهیه طرح‌های ارجاعی برنامه‌های کمیسیون ملی و مصوبات شورای عالی و پیگیری آنها شورای اجرایی کمیسیون با ترکیب زیر تشکیل‌می‌شود
رییس کمیسیون ملی (وزیر فرهنگ و آموزش عالی)
دبیر کل کمیسیون
نماینده تام‌الاختیار وزیر آموزش و پرورش
نماینده تام‌الاختیار وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی
معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
رییس سازمان میراث فرهنگی
مدیر کل امور بین‌المللی وزارت امور خارجه
نماینده تام‌الاختیار صدا و سیما
نماینده تام‌الاختیار سازمان محیط زیست
یک نفر از اعضاء شورای عالی کمیسیون از میان شخصیتهای علمی و فرهنگی مذکور در بند ۸ ماده ۴، به انتخاب رییس کمیسیون برای مدت سه سال تجدید‌انتخاب این عضو بلامانع است
تبصره - شورای اجرایی هر ماه یک بار با حضور حداقل ۷ نفر تشکیل میشود و تصمیات آن با اکثریت مطلق اعضاء حاضر معتبر است
ماده ۱۰ - وظائف شورای اجرایی بدین شرح است
۱ - کسب نظر از دولت در خصوص مشارکت در برنامه‌ریزی، اجرا یا ارزیابی برنامه‌ها و فعالیتهای بین‌المللی منطقه‌ای و ملی یونسکو و پیشنها در این زمینه‌ها به‌دولت
۲ - پیگیری نظرات و پیشنادهای دولت در مورد اجرای تصمیمات و توصیه‌های یونسکو
۳ - طرح و تعقیب نظرات و پیشنهادهای جمهوری اسلامی ایران در کنفرانس عمومی و سایر مجامع یونسکو
۴ - مراقبت در اجرای تصمیات و توصیه‌های شورای عالی کمیسیون
۵ - پیشنهاد برنامه و بودجه کمیسیون به شورای عالی با نظر و همکاری دبیرخانه
۶ - پیشنهاد اعضای هیأت اعزامی به کنفرانس عمومی به شورای عالی کمیسیون
۷ - همفکری با دبیر کل درباره تعیین اعضاء هیأتهای اعزامی به کنفرانسهای منطقه‌ای و بین‌الدول
۸ - همکاری مستمر با دبیرخانه جهت حسن اجرای وظائف محوله به دبیرخانه
۹ - تصویب شرح وظائف کمیته‌های تخصصی.
ماده ۱۱ - کمیسیون ملی یونسکو دارای یک دبیرخانه دائمی است. دبیرخانه زیر نظر دبیر کل انجام وظیفه می‌نماید و یکی از سازمانهای وابسته به وزارت‌فرهنگ و آموزش عالی محسوب میشود.
ماده ۱۲ - وظائف دبیرخانه دائمی کمیسیون به شرح زیر است
۱ - تهیه طرح برنامه و بودجه سالانه کمیسیون با مشورت شورای اجرایی
۲ - تدوین گزارش سالانه فعالیتهای کمیسیون
۳ - برقراری رابطه میان کمیسیون و سایر مرازک مؤسسات و ارگانهای دولتی و انجام مشورتهای لازم
۴ - تسهیل و توسعه ارتباط با سایر کمیسیونهای ملی به ویژه کوشرهای منطقه به منظور همکاری در اجرای برنامه‌ها و مطالعات مشترک مربوط به فعالیتهای‌یونسکو
۵ - انجام مطالعات و تهیه طرح‌های متناسب با نیازهای کشور در مورد تعلیم و تربیت، علوم، فرهنگ و ارتباطات با همکاری کمیته‌های تخصصی
۶ - نظارت بر اجرای برنامه‌های یونسکو و تهیه اسناد و مدارک لازم در این مورد و پیگیری این امور
۷ - برقراریارتباط منظم با نمایندگی دائمی جمهوری اسلامی ایران در یونسکو
۸ - تهیه و ترجمه و انتشار کتب و نشریات ادواری یونسکو و موسسات دیگر علمی و فرهنگی و تربیتی
۹ - پیگیری وظائفی که توسط شورای عالی به دبیرخانه محول میشود.
ماده ۱۴ - دبیرخانه دارای گروه‌ها یا ادارات زیر است.
-آموزش و پرورش
-علوم
-علوم اجتماعی و انسانی
-ارتباطات
-فرهنگ
تبصره - رؤسای گروه‌ها یا ادارات فوق از میان صاحبنظران و متخصصان مربوط به وسیله دبیر کل منصوب می‌شوند
ماده ۱۵ - هر یک از گروه‌ها یا ادارات موضوع ماده ۱۴ دارای کمیته‌های تخصصی متشکل از نمایندگان موسسات و سازمانهای دولتی ذیربط و متخصصان‌دانشگاهی و صاحبنظران می‌باشد. ارتباط این کمیته‌ها با یونسکو و موسسات تابعه آن را طریق دبیرخانه به کمیسیون ملی انجام می‌یابد.
ماده ۱۶ - اعضاء کمیته‌های تخصصی با پیشنهاد دبیر کل و حکم وزیر فرهنگ و آموزش عالی برای مدت دو سال منصوب می‌شوند.
تبصره ۱ - رییس هر گروه یا اداره به عنوان دبیر و نماینده کمیسیون ملی با داشتن حق رأی در کمیته‌های تخصصی ذیربط شرکت می‌نماید.
تبصره ۲ - هر یک از کمیته‌های تخصصی شرح وظائف خود را تدوین و به شورای اجرایی کمیسیون جهت تصویب پیشنهاد می‌نماید.
ماده ۱۷ - بودجه کمیسیون از طرق زیر تأمین میشود.
۱ - وجوهی که هر ساله در اعتبارات وزارت فرهنگ و آموزش عالی پیش‌بینی میشود و به صورت کمک در اختیار دبیرخانه قرار می‌گیرد
۲ - کمک‌های دیگر دولت و وزارتخانه‌ها و سازمانهای دولتی
۳ - کمک و هدایای سازمانهای غر دولتی و مردم
۴ - درآمدهای اختصاصی
میرحسین موسوی - نخست‌وزیر
