پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری به عنوان بازوی پژوهشی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی طی مجوز ۲۲/۶۵۰۳ شورای گسترش آموزش عالی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در تاریخ 20 آبان 1383 با هدف ارتقای فعالیت‌های پژوهشی و توسعه تحقیق در زمینه میراث فرهنگی و گردشگری با تأکید بر آشکارسازی حلقه گم‌شده فرهنگی، تاریخی و طبیعی تأسیس شده است. دو مسئله راهبردی نبود سند بالادستی برنامه ای مختص پژوهشگاه (با تأکید بر مسئله محوری، توجه به ذی نفعان اصلی و کمیت‌پذیر) و نبود نظام آماری (برای رصد و شفافیت اجرای برنامه‌های تدوین شده) موجب آسیبهای ثانویه‌ای مثل عدم ایفای نقش مؤثر پژوهشگاه در برآوردسازی اهداف اسناد بالادستی، عدم تعامل هدفمند و سازمان‌محور با سایر دستگاه‌های ملی و بین‌المللی و عدم نظام هدفمند در تعریف و توزیع پژوهش‌ها در کشور شد. نتایج گزارش نشان از انحراف قابل توجه فعالیت‌های پژوهشگاه از اهداف تعریف‌شده در اساسنامه و اسناد بالادستی (ملی) دارد که باید تا با تأکید بر ظرفیتهای هیئت امنا، لایحه اهداف و وظایف وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و همچنین تدوین و پایش سند راهبردی پژوهشگاه نسبت به آن اقدام‌های لازم را صورت داد.
خلاصه مدیریتی
نتایج گزارش نشان می‌دهد حدود 27 درصد اهداف تعریف‌شده در اساسنامه محقق نشــده و نزدیک به 13 درصد دیگر از اهداف ً در مورد تحقق‌پذیری به‌طور مشروط محقق شــده اســت، لذا صرفا حدود 53 درصد از اهداف این اساسنامه قابلیت اظهار نظر وجود دارد (7 درصد حذف‌شــده در نظر گرفته می‌شود). همچنین 87 درصد اهداف تعریف‌شده در اســناد بالادستی (ملی) -که مرتبط با اساسنامه پژوهشگاه است- محقق نشــده یا در فرایند اجرا ارزیابی می‌شود، لذا معادل 13 درصد از اهداف این اسناد محقق شده است. این ارزیابی نشان از انحراف نســبتاً بالای این پژوهشگاه نسبت به اهداف تأسیس دارد. این شرایط به‌دلیل عدم تمرکز منابع، ضعف برنامه‌محوری، حاکم‌شدن سلیقه‌های مدیریتی متفاوت و عدم توزیع متناســب مطالعات و موضوعها در سطح استانها رخ داده است. همچنین مناسبات با سایر دستگاهها در وضعیت نظام‌مند و مسئله‌محور قرار ندارد که نیاز اســت برای خروج از تعامل جزیره‌ای با وزارت میراث فرهنگی، گردشــگری و صنایع دستی، بی‌ارتباطی (یا ارتباط کم) با مراکز استانی این وزارتخانه و وابستگی به اختیاراتی که به موجب مجوزهای حاکمیتی در اختیار این پژوهشگاه قرار داده شده است، اقدام‌های مناسبی صورت گیرد. افزایش سهم جبران خدمت کارکنان در بودجه‌های 10 ساله اخیر از 18 به 43 درصد و کاهش سهم هزینه استفاده از کالا و خدمات از 56 به 43 درصد، نشان از محدود شدن توانایی بودجه‌ای پژوهشگاه برای انجام هزینه‌های جانبی و خدمات ثانویه مورد نیاز پژوهش دارد که تأثیرات انکارناپذیری در کفایت پژوهش‌ها داشته است. بنابراین پیشنهاد می‌شود دو موضوع راهبردی تدوین سند بالادستی مســئله‌محور و اســتقرار نظام آماری مبتنی بر برنامه (برای ایجاد شــفافیت و نظارت) در دســتور قرار گیرد. همچنین لازم است تــا از ظرفیتهای فعال‌نشده مدیریت به‌صورت هیئت امنایی پژوهشگاه به‌درستی استفاده شود و موضوع با اهمیت آییننامه ارتقای اعضای هیئت علمی پژوهشــگاه، متناســب با ماهیت فعالیت‌های پژوهشــی و مأموریت این مرکز تدوین و به تصویب این هیئت برسد. برای برطرف‌سازی مسائل ساختاری و تشکیلاتی موجود در پژوهشــگاه، لایحه اهداف و وظایف وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی که در کمیســیون‌های دولت در حال بررسی است، دارای ظرفیتهای بالایی است که باید مورد بهره‌برداری قرار گیرد. همچنین تکلیف دســتگاههای اجرایی توسعه‌محور (مثل وزارت راه و شهرســازی) به همکاری با پژوهشــگاه میراث فرهنگی و گردشگری به‌عنوان ناظر علمی، جایگاه مرجعیت این دستگاه در حوزه تخصصی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی را تثبیت خواهد کرد. گفتنی است برای دســتیابی به این هدف، تقویت منابع انسانی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری ضروری است.
سرمایه انسانی پژوهشگاه نیروی انسانی
پژوهشگاه به دو دســته اعضای هیئت علمی/ پژوهشگر و کارشناسان تقسیم شده است. تخصص اعضای هیئت علمی موجود با مأموریت‌های پژوهشگاه تناسب دارد و این افراد در ایجاد شبکه‌های علمی و همچنین حضور فعال در کمیته‌ها و انجمن‌های علمی و اجرایی
کشــور به‌صورت فردی نقش پررنگــی دارند. درحالیكه در ســاختار مصوب پژوهشگاه 262 نفر ظرفیت دارد تعداد 85 نفر در استخدام این مركز اســت. این به‌معنای 177 نفر كمبود نیروی هیئت علمی نسبت به پیش‌بینی مطلوب است. در حال حاضر تعداد 139 عضو غیرهیئت علمی در صف (پژوهشکده‌ها و گروه‌های مستقل پژوهشی) مشغول به خدمت هستند در حالی‌كه مبتنی بر ساختار مصوب 185 نفر ظرفیت در نظر گرفته شده است كه نشان از 46 نفر اختلاف با سقف پیش‌بینی شده دارد. همچنین تعداد 115 نفر در بخش ستادی مشغول به فعالیت هستند در حالی‌که در ساختار مصوب تعداد 149 نفر پیش‌بینی شده که تعداد 34 نفر با ایدئال در نظر گرفته‌شده فاصله دارد. لذا هرچند دارایی منابع انسانی پژوهشگاه دارای كیفیت و تنوع مناسبی است اما به‌دلیل عدم دستیابی به اهداف کمی تعریف شده و بازنشستگی نیروهای موجود طی سال‌های آتی، بحران کمبود نیروهای متخصص در آینده نزدیک متصور اســت. مطابق مصوبات هیئت امنا، امکان تبدیل کارشناســان داخلی پژوهشگاه به هیئت علمی فراهم نیست و این موضوع نیز موجب محدود شدن فرصت جذب از داخل پژوهشگاه به‌شمار می‌آید. از طرفی ارزیابی و ارتقای اعضای هیئت علمی پژوهشگاه بر اساس معیارها و آیین‌نامه‌های ارزیابی اعضای هیئت علمی دانشگاهی سنجیده می‌شود. اما دلیل ماهیت پژوهشــی متفاوت و اربــردی اعضای هیئت علمی پژوهشگاه موجب اجحاف درحق این افراد شده است. در شرایطی که
آییننامه ارتقای اعضای هیئت علمی در دانشگاهها با آسیبهای جدی مثل عرضه‌محوری و عدم حل مســائل کاربردی کشور درگیر است و پیشنهادهایی برای شخصی‌ســازی آن با توجه به جنبه‌های مختلفی مثل رشته، گروه علمی، مأموریت دانشگاه، منطقه جغرافیایی، دولتی یا غیر انتفاعی دانشگاه مطرح است، معیار قرار دادن آن برای پژوهشگاهی با وظایف حاکمیتی و مطالعات علمی-کاربردی صحیح نیست. به نظر می‌رسد ظرفیتهای قانونی موجود برای برطرف‌سازی این مشکل که در ماده 1 قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور مصوب 1396 قرار دارد نیازمند توجه است.
نتیجه‌گیری و پیشنهادها
پژوهشــگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشــور به‌عنوان پژوهشگاه تخصصی در حوزه میراث فرهنگی و گردشگری باید بازوی فعال و مغز متفكر وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی باشد و این‌که چنین کارکردی نداشــته است، مورد بررســی قرار گرفت. ادغام‌ها در حوزه‌های فعالیتی و همچنین تغییرات ساختاری در طول زمان موجب شــده تا کارکردهای مطلوب اولیه از این دستگاه حاصل نشود، چراكه ماهیت فعلی پژوهشــگاه با آنچه در بدو تأســیس مد نظر قرار داشت، متفاوت است. همچنین موضوع تحقیق و توسعه در حوزه میراث فرهنگی به‌دلیل فعالیت‌های محوری حفاظت، پژوهش و معرفی باید به‌صورت همگام و همراه با بخش اجرایی وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دســتی صورت گیرد و جدایی‌گزینی از بدنه اجرایی، كاركرد پژوهشگاه را با خطر مواجه كرده است. شواهد حاکی از آن اســت که حدود 27 درصد اهداف تعریف‌شده در اساسنامه و حدود 85 درصد اهداف مدنظر اسناد بالادستی محقق نشده است. همچنین مناسبات با دســتگاههای همکار به‌صورت غیرکارآمد و نیازمند بازسازی است و فردمحوری و ســلایق شخصی عامل اصلی ارتباطات خارج سازمانی به‌حساب می‌آید. بنابراین مســائل راهبردی ذیل به‌عنوان کلیدی‌ترین موارد مســبب وضعیت فعلی شناسایی می‌شود:
- فقدان ســند راهبردی و برنامه مشــخصی که اقدام‌ها و فعالیت‌های پژوهشــگاه میراث فرهنگی و گردشــگری را مبتنی بــر آن راهبری و مورد سنجش قرار داد نیازمند اقدام عاجل اســت. با توجه به وظایف و اختیارات تعریف‌شده برای این پژوهشگاه، نبود چنین سند بالادستی مسئله‌محوری که موجب پاسخ‌های برنامه‌محور در قبال تمام ذی‌نفعان مرتبط با پژوهشگاه شود آسیب جدی به‌حساب می‌آید.
- عدم بهره‌گیری از ظرفیتهای مدیریت هیئت امنایی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری موجب شده تا بخش مهمی از مشکلات کلیدی این پژوهشگاه بدون راه حل باقی بماند. پیشنهادها در راستای بهبود عملکرد به‌منظور شفاف‌ســازی و نظارت‌پذیری فعالیت‌های پژوهشگاه لازم است تا مسائل ذی‌نفعان اصلی حوزه‌های فعالیت پژوهشگاه (حاکمیت، دستگاه‌های اجرایی، مردم و...) و اولویت‌های اسناد بالادستی شناسایی شود و طبق سازوکاری مشخص، پاسخ‌های مورد انتظار از پژوهشگاه در قالب برنامه (افق‌های بلندمدت، میان‌مدت و کوتاه‌مدت) و اقدام مبتنی بر زمان تدوین شــود. این برنامه باید قابلیت کمی‌ســازی و رصدپذیری فعالیت‌های پژوهشگاه را فراهم سازد و نقشــه راه قابل رصد و پیگیری به‌حســاب آید که چرایی و چگونگی فعالیت‌های پژوهشکده‌های این پژوهشگاه را توجیه‌پذیر کند. شاید بتوان این فقدان را گره اول راهبردی مسائل پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری دانست.
- به‌منظور بهره‌بــرداری از ظرفیت‌هــای هیئت امنا برای پیشــبرد فعالیت‌های پژوهشگاه، لازم است تا ترکیبی کاربردی، فراگیر و تخصصی در جهت بهبود وضعیت عملکرد این هیئت در نظر گرفته شود. برای این موضوع پیشنهاد می‌شود ترکیب اعضا به شرح زیر باشد:
وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به‌عنوان رئیس
رئیس پژوهشگاه به‌عنوان دبیر
رئیس یا نماینده از سازمان برنامه و بودجه
رئیس یا نماینده از سازمان اداری و استخدامی کشور،
وزیر یا نماینده از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری،
رئیس یا نماینده از معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری،
ســه نفر از اعضای هیئت علمی خارج پژوهشــگاه با درجه حداقل دانشیاری و تحصیلات مرتبط (با معرفی وزیر علوم، تحقیقات و فناوری و تأیید وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی)
سه نفر از شــخصیت‌های علمی- فرهنگی کشور که نقش مؤثری در توسعه و پیشرفت حوزه‌های میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی داشــته‌اند (با معرفی رئیس پژوهشــگاه و تأیید وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی).
- برای شفافیت فعالیت‌های نجات‌بخشی نهادهای توسعه‌ای پیشنهاد می‌شود شــورایی فراسازمانی متشکل از پژوهشــکده باستان‌شناسی و نماینده گروه‌های باستان‌شناســی از دانشــگاه‌های سراسر کشور برای انتخاب سرپرســت تیم‌های باستان‌شناسی تشکیل شــوند و واگذاری فعالیت‌های باستان‌شناســی از انحصار خارج گردد. نقش پژوهشگاه (و به‌طور خاص پژوهشکده باستان‌شناسی) در قبال پروژه‌های نجات‌بخشی باید صرفاً در قالب نظارتی در نظر گرفته شــود و امــور اجرایی مربوطه به‌صورت برون‌سپاری پیگیری شود. تصمیم‌گیری برای این برون‌سپاری‌ها نیز می‌تواند در قالب نظارت شورای فراسازمانی پیشنهاد شده پیگیری شود. بنابراین پروژه‌های نجات‌بخشــی به دور از هر ملاحظه سازمانی و پرهیز از موقعیت تعارض (اتحاد ناظر- مجری)، مقوله‌ای فنی و قابل رصد خواهد شد و کمیت و کیفیت انجام آن ازسوی پژوهشگاه مطالبه می‌شود.
- به‌منظور ایجاد انگیزه و بــالا بردن بهره‌وری اعضــای هیئت علمی پژوهشگاه لازم است تا آییننامه ارتقای اعضای هیئت علمی پژوهشی مختص به پژوهشگاه متناسب با شرایط و خصوصیات این نهاد تهیه و تدوین شود. گفتنی است آییننامه مذکور باید در کنار توجه به ماهیت فعالیت‌های کاربردی و بنیادین اعضــای هیئت علمی موجبات انگیزه برای پیوند نظام‌مند پژوهشگاه و دانشگاه را فراهم سازد.
پیشنهادها در راستای بهبود ساختار و تشکیلات
در جهت برآورده‌سازی نیازهای حوزه‌های میراث فرهنگی، گردشگریو صنایع دســتی کشور لازم است تا شــرح وظایف، ساختار و تشکیلات پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری مورد بازبینی قرار گیرد و اساسنامه این پژوهشگاه مورد بازبینی قرار گیرد. اهداف تعریف‌شده در اساسنامه باید به‌دور از کلی‌گویی و دارای قابلیت ارزیابی باشــد. مهمترین هدف از فعالیت‌های پژوهشگاه ایجاد مرجعیت و برطرف‌سازی نیازهای پژوهشی دستگاه‌های اجرایی (و به‌طور خاص وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی) در حوزه پژوهشهای میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در سطوح ملی و بین‌المللی اســت که باید در متن این اساسنامه نیز تشریح شود. همچنین استفاده از قیود کلی و غیر قابل سنجشی مثل »ایجاد زمینه مناسب برای ....» یا «گسترش پژوهشهای ...» در تعریف اهداف این پژوهشگاه غیر کارآمد و غیر قابل سنجش است. به‌طور جایگزین پیشنهاد می‌شــود تا از مفاهیمی مثل «انجام پژوهشهای مسئله‌محور در سطوح ملی و بین‌المللی»، و «دستیابی به مرجعیت در پژوهشهای کاربردی حوزه میراث فرهنگی، گردشــگری و صنایع دستی» به‌عنوان اهداف تأسیس این پژوهشگاه یاد شــود. گفتنی است، کمی‌سازی این اهداف در قالب سندی راهبردی و عملیاتی، برای تکمیل این اساسنامه شرط کافی برای اطمینان از تحقق این تغییرات است.
- لایحه اهداف و وظایف وزارت میراث فرهنگی، گردشــگری و صنایع دستی که به‌صورت پیش‌نویس در کمیســیون‌های دولت است، دارای ظرفیتهای قانونی است که امکان برطرف‌ســازی بخشی از مشکلات مرتبط با پژوهشــگاه میراث فرهنگی و گردشــگری را داراست. در این لایحه لازم است تا بن‌بســت‌های ارتباطی پژوهشگاه با استانها، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و همچنین سایر دستگاه‌های توسعه‌محور مورد توجه قرار گرفته و برای آن پیش‌بینی‌هایی صورت گیرد. بنابراین پیشنهاد می‌شود در این لایحه نکات ذیل مورد نظر قرار گیرد
