کمتر اثر هنریای توی این چند سال اخیر پیدا میشه که به اندازه «کمدین» اثر مائوریتزیو کاتلان، اینقدر سر و صدا کرده باشه. «کمدین» چی بود؟ یه موز واقعی که با چسب نواری به دیوار یه گالری معروف تو میامی چسبونده شده بود و به قیمت باورنکردنی ۱۲۰ هزار دلار فروش رفت! این اتفاق هم دنیای هنر و هم مردم عادی رو شوکه کرد. خیلیها میپرسیدن این مسخرهبازی بود؟ یه شوخی هوشمندانه بود؟ یا فقط نشون میداد که بازار هنر چقدر عجیب و غریب شده؟
معمولاً وقتی در مورد این اثر صحبت میکنیم، به یه سوال مشترک میرسیم: «اگه این هنره، پس هر کسی میتونه هنرمند باشه، درسته؟» یا «ارزش این موز فقط به خاطر این بود که خالقش آدم معروفی بود؟» بیاین با هم پوست این موز رو بکنیم تا ببینیم داستان از چه قراره.
اصلاً این موز واقعاً یه اثر هنریه؟
واکنش اولیه خیلیها به «کمدین» ناباوریه. چون نه مهارت نقاشی و مجسمهسازی توش هست، نه زیبایی خاصی داره و نه مثل تابلوهای معروف، یه اثر موندگاره. اما اگه با عینک هنر مفهومی (Conceptual Art) بهش نگاه کنیم، قضیه فرق میکنه.
هنر مفهومی، که صد سال پیش با کارایی مثل «چشمه» اثر مارسل دوشان (که یه توالت سرپایی رو به عنوان مجسمه معرفی کرد) شروع شد، میگه که ایده و فکر پشت یه اثر، از خودِ اون اثر فیزیکی مهمتره. «کمدین» داستانش موز و چسب نواری نیست؛ داستانش اون سوالاییه که با دیدن یه موز چسبیده به دیوار یه گالری خفن، تو ذهن ما ایجاد میشه.
این دلایلیه که خیلیا این کار رو هنر میدونن:
نقد بازار هنر: بهترین برداشت از «کمدین» اینه که داره با زبون طنز، بازار عجیب و غریب و گرون هنر رو مسخره میکنه. کاتلان با گذاشتن یه شیء دم دستی و فاسدشدنی و فروختنش به قیمت گزاف، ما رو به فکر فرو میبره که اصلاً «ارزش» تو دنیای هنر چطوری تعیین میشه؟ ما پول به استعداد میدیم، پول کمیابی، یا فقط پول «ایده»ی هنر بودن رو؟
به چالش کشیدن دنیای هنر: اینکه یه گالری معتبر این اثر رو قبول کرده و فروخته، نشون میده که خودِ نهادهای هنری چقدر قدرت دارن تا بگن چی هنره و چی نیست.
اثر هنریِ موقتی: این واقعیت که موز خراب میشه و حتی بعدها یه نفر اون رو کَند و خورد، یه لایه دیگه به داستان اضافه میکنه. «اثر هنری» در واقع اون موز فیزیکی نیست، بلکه اون ایده، اون دستورالعمل نصب، و اون گواهی اصالت هست که خریدار دریافت میکنه.
پیشینه تاریخی: «کمدین» مستقیماً به «حاضر-آماده» دوشان اشاره میکنه و سنت دیرینهی هنرمندانی رو که مفاهیم متعارف هنر را به چالش میکشن ادامه میده.
اگه من یه کار مشابه انجام بدم، کار منم اثر هنری حساب میشه؟ آیا کار منم فروش میره؟
یه فکری که ممکنه به سر آدم بزنه اینه که: «خب اگه اینجوریه، مثلا منم میتونم یه کلید رو با چسب دوقلو به کف اتاقم بچسبونم و بگم این هنره! مگه نه؟»
از نظر تئوری، اره درسته. کار تو کاملاً یه اثر هنر مفهومی حساب میشه. چون تو هم یه شیء معمولی رو برداشتی و با قرار دادنش در یه بستر جدید (به عنوان «هنر»)، داری یه مفهوم جدید (مثلاً مفهوم امنیت، گیر افتادن، یا فرصت از دست رفته) رو مطرح میکنی.
اما اینجاست که فرق اصلی مشخص میشه و میرسیم به سوال بعدی…
آیا همه چیز به خاطر اسم و شهرت هنرمنده؟ افکتِ «برند لاکچری»
اینجا به قلب ماجرا میرسیم: «آیا کمدین فقط به خاطر اینکه کاتلان معروف بود، موفق شد؟»
جواب تا حد زیادی بله هست، اما قضیه عمیقتر از یه شهرت سادهست. شهرت کاتلان اینجا مثل یه چتره که چندتا چیز مهم زیرش جمع شده:
۱. داستان و کارنامه هنری: کاتلان ۳۰ ساله که به عنوان یه هنرمند جنجالی، طناز و منتقد شناخته میشه. کارنامه هنریش پر از کاراییه که جامعه و دنیای هنر رو به چالش میکشه (مثلاً یه توالت فرنگی از طلای ۱۸ عیار به اسم «آمریکا»). پس «کمدین» یه حرکت یهویی نبود، بلکه یه حرف جدید در ادامه حرفهای قبلیش بود. خریدارها فقط یه موز نمیخریدن، بلکه جدیدترین بیانیه از یه هنرمند معتبر رو میخریدن.
۲. اعتبار گالری و دنیای هنر: «کمدین» تو یکی از معتبرترین نمایشگاههای هنری دنیا (آرت بازل) و توسط یه گالری بزرگ (پرروتن) ارائه شد. این مهر تأیید از طرف دنیای هنر، به اثر اعتبار میده. به کلکسیونرها و منتقدها سیگنال میده که این کار رو جدی بگیرین. کلید چسبیده به کف اتاق تو، با اینکه ایدهش درسته، این پشتوانه قوی رو نداره.
۳. سند اصالت (اصلِ جنس): این نکته کلیدیه. اون کسی که ۱۲۰ هزار دلار پول داد، پول خودِ موز رو نداد (چون موز هر چند روز عوض میشه). اون پول یه برگه به اسم «گواهی اصالت» و یه سری دستورالعمل برای نصب رو داد. یعنی اون فرد، ایده و حق مالکیت اون ایده رو خریده که توسط اسم کاتلان تأیید شده.
قضیه خیلی شبیه به یه کیف از یه برند لاکچریه. یه کیف چرمی ساده شاید ۲ میلیون تومن بیارزه. اما اگه همون کیف، با همون کیفیت، یه لوگوی کوچیک «شانل» روش داشته باشه، قیمتش میشه ۲۰۰ میلیون تومن. آیا چرمش ۱۹۹ میلیون گرونتره؟ نه. شما پول اون اسم رو میدین که پشتش یه تاریخچه، یه اعتبار و یه داستان خوابیده. اسم مائوریتزیو کاتلان هم اینجا مثل همون لوگوی شانل عمل میکنه.
«کمدین» هنوز هم بحثبرانگیزه، چون ما رو مجبور میکنه با تصوراتمون از هنر، هنرمند و ارزشگذاری روبرو بشیم. این اثر به ما یادآوری میکنه که تو دنیای هنر مفهومی، قویترین حرکت همیشه با قلممو روی بوم نیست، بلکه گاهی با یه ایده، یه داستان و اسم معتبر یه هنرمنده.
پس درسته که «کلید چسبیده به زمین» تو یه اثر هنریه، اما برای اینکه به قیمت بالا فروش بره، باید براش داستان بسازی، اعتماد دنیای هنر رو جلب کنی و برای خودت اعتبار هنری دست و پا کنی. در نهایت، موز کاتلان فقط یه میوه نیست؛ یه نماده که نشون میده ما تو قرن ۲۱ چقدر پیچیده و عجیب به «هنر» نگاه میکنیم.
نظر تو چیه؟ آیا کمدینِ کاتلان یه اثر هنری حساب میشه؟
