صدیقه قاسمی، پژوهشگر و مدرس حوزه در این درس‌گفتار به بررسی نگاه امام موسی صدر به نهاد خانواده و اهمیت زن در نقش مادر در این نهاد پرداخت و گفت: «بر مبنای دیدگاه امام موسی صدر، بین خانواده و جامعه یک رابطه طولی وجود دارد و مقام مادری در خانواده، درواقع نقش مادری در اجتماع است. هر کدام از اعضای خانواده را به مثابه یک خرده نظام تعریف می‌کنند: همسری، والدینی، خواهری و برادری. اما در این تقسیم‌بندی مادر مورد توجه قرار نگرفته است. نقشی که به اهمیت آن در بحث امروز خواهیم پرداخت.»
خلاصه سخنان این جلسه را در جدول زیر می‌خوانید:
خانواده، یک شرکت تجاری
امام موسی صدر در تعاریفی که ارائه می‌کند، جامعه غربی را یک شرکت تجاری بزرگ معرفی می‌کند و خانواده را یک شرکت تجاری کوچک که تحت تاثیر آن شرکت بزرگ است. ایشان در مقاله‌ای که در سال ۱۹۷۱ نوشته، جامعه غربی را به‌گونه‌ای نقد می‌کند که خانواده، هویت و استقلال خودش را از دست داده و تحت تاثیر این شرکت تجاری بزرگ دیگر خانواده نیست. تعامل افراد در آن بی‌روح است و ارتباط آنها بر مبنای منافع مشترک است.
در نتیجه تکیه این جامعه به طور کامل بر مادیات است و روح و معنویت و عاطفه ندارد. خانواده کارکردهای مختلف دارد و کارکرد عاطفی آن در جایی که یک شرکت سهامی است از بین می‌رود.
تعاملات خانوادگی برمبنای نرخ‌گذاری
نکته دیگر این است که منافع و مصالح خانواده به مثابه شرکت تجاری، در برابر منافع مشترک دیگران قرار دارد. حتی گاهی جامعه برای خانواده تعیین می‌کند که چه چیزی به نفعش است. وقتی همه چیز بر مبنای منافع است، انتظار محبت، گذشت و فداکاری صرف نیز وجود نخواهد داشت.
خرید حس مادری
پرستارها، دایه‌ها و … به دلایلی که مادر در خانه حضور ندارد یا نمی‌خواهد تمام وقتش را به مراقبت از فرزندان سپری کند، به دایره خانواده وارد می‌شوند. با این اتفاق، صفت مطلق مادری یا پدری که برای والدین هست از بین می‌رود و دیگر یک نفر، مادر نیست.
تجارت بدن
زن در چنین خانواده‌ای به جای پرداختن به علم، فضیلت‌ها، استعدادها و حس مادری بیشتر متوجه ابعاد جسمانی‌اش می‌شود. تاثیر تجارت بدن در جامعه، این است که زن دیگران را درگیر خود می‌کند و در نتیجه به تضعیف روابط زناشویی و تحلیل خانواده می‌انجامد.
این توطئه مردان است که در جهت منافع اقتصادی و لذت‌های شخصی خود این آزادی را برای زنان فراهم می‌کنند. زن در جایگاه انسانی‌اش تعهداتی دارد. اما در جایی که به تجارت بدن تشویق می‌شود این جنبه انسانی‌اش را از دست می‌دهد.
تابلوی هنری شدن زن
وقتی معیار فقط زیبایی و جوانی یک زن باشد، عمر زن درواقع تقلیل یافته چون جامعه تنها جوانی او را می‌خواهد، درنتیجه فرصت‌های او برای فکر کردن و برنامه‌ریزی و رشد استعدادها تقلیل می‌یابد، چرا که تمام زمانش را به مراقبت از جسم و جوان نگه داشتن آن می‌گذراند.
بی‌مسئولیتی جوانان
محرومیت از والدین در چنین خانواده‌ای و رهایی و رشد بدون مادر به بی‌مسئولیتی جوانان منجر می‌شود. فرزندان نسبت به والدین بی‌حرمت و بی‌احساس و بی‌تعهد هستند.
احساس نگرانی جوان معاصر
رنج و محنت بی‌ایمانی که برای جوان معاصر رقم می‌خورد، به این دلیل است که مادر ایمان به خدا و معنویت را در فرزند رشد می‌دهد، و وقتی مادر حضور نداشته باشد، اتفاق نمی‌افتد.
سواستفاده رسانه‌ها از روابط جنسی
قدرت و تاثیر رسانه‌ای در غرب بسیار است. روح و روان و شخصیت فرزندان تحت تاثیر این رسانه‌ها تخریب می‌شود. همین به بلوغ زودرس جوانان می‌انجامد.
مفهوم خانواده از منظر امام صدر
خانواده ماده و سلول جامعه است و جامعه از ترکیب خانواده‌ها تشکیل شده نه از افراد. استجکام خانواده یعنی استحکام جامعه. آنچه قوام ذاتی و رکن خانواده است زن است. امام صدر می‌گوید: «زن مقوم ذاتی خانواده است.»
شکل گرفتن خانواده
امام صدر باور دارد که برای شکل‌گیری خانواده یک بلوغی لازم است و خانواده یعنی ساختن یک بنای مقدس. بنابراین به ۳ دلیل نباید ازدواج کرد:
خانواده شرکت سهامی نیست.
ازدواج مساوی با عشق و لذت‌های جنسی نیست.
ازدواج امری اجباری و شرعی نیست.
خرده نظام مادر در نظام خانواده
اهمیت نقش اجتماعی زن و مسئولیت او عاملی است که به سمت تشکیل خانواده می‌رود. امام صدر می‌گوید رسالت واقعی زن، تحکیم خانواده است اما در عین حال مسئولیت اجتماعی او نفی نمی‌شود.
آزادی زن در تشکیل خانواده
این زن که به عنوان مسئولیت اجتماعی وارد خانواده می‌شود، آزاد است و حق انتخاب دارد. دین زن را مجبور نمیکند و در عبارات خطبه عقد، این زن هست که انتخاب می‌کند و می‌پذیرد. زن حق دارد در تجربه شخصی مرد را بشناسد و او را انتخاب کند. بنابراین زن با این شرایط وقتی وارد خانواده می‌شود اجباری برای او وجود ندارد.
چندگانگی نقش زن در خانواده
زن، مادر کسی است که انسان در وجود او شکل می‌گیرد و به همین سبب نقش‌های متعددی دارد.
مادر یک پزشک است و مراقبت از بچه را چه جسمی و روحی از دوران جنینی کودک آغاز می‌کند.
مادر یک معلم کسی است که به سوالات کودک جواب می‌دهد. مسئله فرهنگ و دانستن و آموزش آن به کودک بر عهده مادر است.
مادر به عنوان یک قاضی، مرجع مراجعات فرزندان و دیگران است.
تقدس فعالیت‌های زن در خانواده
زن میان دوگانه خانه و اجتماع قرار نمی‌گیرد، اگر بداند وجود او در خانواده مقوم اجتماع است و اگر بداند پرورش فرزند برای فردای جامعه است. بنابراین کسی که می‌خواهد ازدواج کند و فرزند بیاورد باید شناخت درست و فهم درست از جامعه و خانواده داشته باشد.
بین خانواده و جامعه جدایی وجود ندارد و خانواده تحت تاثیر تعامل زن و مرد قرار دارد. و آنها باید این رسالت را بفهمند و بعد ازدواج کنند.
اگر این احساس را در جامعه رواچ دهیم آیا احساس یاس و ناراحتی از ماندن زنان در خانه به وجود می‌آید؟
زن باید مشارکت اجتماعی داشته باشد اما مشروط بر اینکه زنانگی او برای هدایت فرزندان در خانواده هزینه شود و آسیبی نبیند.
نتیجه
امام صدر می‌گوید: «زن به ویژه در مقام مادر رکن اصلی نهاد خانواده است و با توجه به کارکرد سلولی خانواده و رابطه طولی خانواده و اجتماع از یک سو و تنوع نقش‌های مادر به عنوان مربی، قاضی، پزشک، معلم و مانند آن از سوی دیگر، زن مادر اجتماع است.»
لازم میدانم که نظر دکتر شریعتی را هم در این مقوله بیان کنم.
دکتر شریعتی در اجتماع سه نوع تیپ را برای زن در جامعه ترسیم کرده بود.
یک نوع آن زن مقدس مآب و سنتی . نوع دیگر آن زن متجدد اروپایی. و زنی که در میانه این دو نوع است . و زن فاطمه وار است.که بر خلاف دو نوع دیگر زن مقلد نیست . بلکه خود را صاحب فکر میداند .
نه مثل زن سنتی در مسائل به خود حق اظهار نظر نمیدهد. و نه مثل زن متجدد تقلید کننده جریان های مدرن است.
این زن خود را در مسائل اجتماعی محدود به نظر دیگران نمیکند.
شریعتی در کتاب فاطمه فاطمه است. الگوی زن نوع سوم را حضرت فاطمه معرفی مکند
بزرگی حضرت فاطمه نه به خاطر انتصابش به پیامبر و نه حتی به خاطر همسر حضرت علی بودن است.
بلکه به خاطر ویژگی هایی که دارد است . به خاطر خو داتکایی و خود سالاری اش است.
این نگاه دکتر شریعتی صرفا نگاه آرمانی نیست. و ما با جست وجو در اطرفمان میتوانیم نمونه هایی از این نوع زن خود سالار را در جامعه ببینیم.
این نوع زن نه آلت دست نظام سرمایه داری و جریان های فرهنگی منفعت طلب هست .
و نه خود را فقط متعلق به خانواده میبیند . و برای خود نقش اجتماعی دیگر قائل نیست.
از منظر دکتر شریعتی نه باید به دنبال حذف سنت بود . و نه باید تجدد را با وجود نکات مثبت و منفی اش . نفی کرد
از تمامی کاربران ویرگول خواهش مندم . که مرا از نظرات ارزشمند شان محروم نکنند .
و پیشنهادات و انتقادات شان را درمیان بگذارند
.
