اصلاح نظام بانکی و بانکداری اسلامی تقریباً به‌اندازه سن انقلاب اسلامی قدمت دارد و حرف‌وحدیث‌های زیادی در این زمینه گفته‌شده است ولیکن آنچه تا حالا دیده‌شده است اسلام مالی عقود بانکی بوده است که به‌هیچ‌وجه در خدمت رونق و جهش تولید نبوده است،علت اصلی این امر عدم شناخت صحیح کارکردهای بانک مثل خلق پول بوده است.
علیرضا اسعدی
***
شعار سال 1399 ، سال جهش تولید که در راستای سال 1398 که سال رونق تولید بود،نام‌گذاری شده است،یکی از مهم‌ترین عامل‌های مؤثر در جهش تولید،حمایت‌های بانک‌ها از فعالیت‌های مولد و تولیدی بوده است،حالا باید ببینم این نظام بانکی که اسلامی مالی شده است می‌تواند در خدمت تولید باشد؟
عدم شناخت صحیح کارکردهای بانک،راهبردی‌ترین اشتباه
دو دیدگاه که «بانک واسطه مالی سپرده‌گذاران و تسهیلات گیرندگان است» و «بر اساس ضریب فزاینده به خلق نقدینگی در اقتصاد می‌پردازد» ازنظر علمی غلط است. باید بپذیریم که در نظام بانکی کنونی ایران و دیگر کشورهای جهان، بانک‌ها از «قدرت خلق پول از هیچ» برخوردارند و می‌توانند هر زمان که اراده کنند به مردم تسهیلات بدهند.
در تدوین قانون بانکداری بدون ربا و دیگر اسناد بالادستی همچون برنامه‌های توسعه، به‌طور مطلق نگاه غلط دو دیدگاه اول به بانک رایج بوده است و به‌هیچ‌عنوان قدرت خلق پول بانک‌ها به رسمیت شناخته‌نشده است.به‌منظور بهبود شرایط عملکرد نظام بانکی و به‌طور خاص تدوین قوانین و ایجاد ساختار این بخش مهم از نظام اقتصادی مبتنی بر آموزه‌های اسلامی، اولین گام شناخت صحیح از کارکردهای فعلی بانک‌هاست که در حال حاضر به‌درستی صورت نگرفته است.
نگاه فردی به مقوله اجتماعی بانک!!!
متأسفانه اغلب کسانی که از دیدگاه فقهی با مسائل بانکداری روبرو می‌شوند، تنها رفتار یک فرد را در مواجهه با بانک موردبررسی قرار می‌دهند و به تدوین احکام مربوط به آن می‌پردازند. اما بانک در حقیقت یک مقوله اجتماعی است و باید نظام بانکداری به‌عنوان یک‌نهاد کلان اجتماعی که تأمین مالی و گردش پول را در جامعه بر عهده دارد، موردبررسی قرار گیرد.
نظام بانکی فعلی تناسبی با مبانی اقتصاد اسلامی ندارد
ابتدا باید بدانیم نظام اقتصادی مطلوب اسلام چیست تا بتوانیم ویژگی‌های نهاد تأمین‌کننده اعتبار و گردش مالی را در این نظام دریابیم. مهم‌ترین مشکل نظام بانکی کنونی این است که به‌هیچ‌عنوان برای تحقق اهداف اقتصاد اسلامی طراحی نشده است.
مسائل مختلفی که ازنظر نظام اقتصادی اسلام مهم است با شیوه کنونی بانک ابداً تأمین نمی‌شود. از طرفی وقتی می‌خواهیم با نظام بانکی موجود، اهداف اقتصاد اسلامی را دنبال کنیم به علت تعارض موجود میان این دو نهاد نه‌تنها بانکداری اسلامی محقق نمی‌شود بلکه کارایی نظام بانکی موجود نیز کاهش می‌یابد. ما بانک را که یک‌نهاد مالی غربی است، گرفته‌ایم و در اجزای آن دست‌کاری کرده‌ایم. همین امر باعث شده است که بانکداری ما نه کارآمدی و کارایی بانک‌های غربی را داشته و نه اهداف اقتصاد اسلامی را محقق کند.
وحدت حوزه و دانشگاه راهبردی اساسی برای مدل‌سازی بانکداری اسلامی
اغلب پژوهش‌هایی که در خصوص نظام بانکی از دیدگاه اسلامی صورت گرفته، بنیادین نبوده است، این پژوهش‌ها صرفاً از دیدگاه فقهی واردشده‌اند و تلاش کرده‌اند وضع موجود نظام بانکی را بابیان نقطه نظرات فقهی اسلام، با این دین منطبق نمایند.
درحالی‌که لازم است مطالعه مبانی اقتصادی اسلام در باب کارکرد بانک‌ها و ماهیت پول، درنهایت به برداشت‌هایی منجر شود که ضمن تشخیص عدم مغایرت‌ها، راهکارهایی بنیادین برای اصلاح وضع موجود و رفع نیازها از روش‌های اسلامی ارائه می‌دهد و مؤلفه‌ها و پارامترهایی برای نظام تأمین مالی اسلامی ارائه می‌دهد،پژوهشگاه فقه نظام با همین هدف تأسیس‌شده است و پژوهشگران حوزوی فعال در این مجموعه در تلاش‌اند فراتر از فقهی سازی شیوه عملکرد نظام بانکی، در راستای تبیین یک نظام بانکی مبتنی بر مبانی اسلامی، گام بردارند.
در مرحله‌ی بعد تبدیل این پارامترها به مدل‌های اجتماعی و نظام‌های تأمین مالی بر عهده پژوهشگران حوزه و دانشگاه هست که در این مرحله برخلاف مرحله قبل،وزن دانشگاهیان سنگین‌تر بوده و وظیفه اصلی بر دوش آن‌ها بوده است ولیکن این وحدت هیچ‌گاه گسسته نخواهد شد،تا به یک نظام تأمین مالی برسیم که همه نیازهای جامعه اسلامی را تأمین کند.
