هفدهم مهرماه برابر با نه اکتبر روز جهانی پست است. خدمتی که پایه اقتصاد نوین جهان را شناخته میشود و بدون آن کار جهان لنگ میماند. اما از پست استفاده دیگری هم میتوان کرد و آن روایت تاریخ است؛ چرا که اگر سرنخ آن دنبال کنید به دنیای باستان شهر پارسه و کاخ شاهی کوروش میرسید جایی که پست متولد شد و کوروش هخامنشی توانست با آن امپراتوری خود را اداره کند. در اعماق تاریخ، جایی که تمدنها برای نخستین بار شکل میگرفتند و امپراتوریها مرزهای جهان شناختهشده را جابجا میکردند، یک نیاز حیاتی سر برآورد: ارتباط سریع و مطمئن. در این عرصه، ایران باستان نه تنها یک بازیگر، که یک مبدع و پیشگام بود. داستانی که امروز با یک کلیک روی صفحه گوشی برای ارسال یک بسته آغاز میشود، ریشههایی عمیق در نبوغ مدیریتی امپراتوری هخامنشی دارد؛ داستانی به قدمت تاریخ ایران.
فصل اول: تولد یک ایده انقلابی در امپراتوری هخامنشی
بیش از ۲۵۰۰ سال پیش، کوروش بزرگ، بنیانگذار شاهنشاهی هخامنشی، با چالشی عظیم روبرو بود: چگونه میتوان بر قلمرویی که از رود سند در شرق تا دریای اژه در غرب گسترده بود، به شکلی کارآمد حکومت کرد؟ انتقال فرامین سلطنتی، گزارشهای استانداران (ساتراپها) و اخبار جنگها نیازمند سیستمی بود که بتواند بر فاصله و زمان غلبه کند. اینجا بود که نطفه اولین سیستم پستی سازمانیافته جهان بسته شد. هرودوت، مورخ نامدار یونانی، با شگفتی از این سیستم یاد میکند و آن را "چاپار" مینامد. او در کتاب خود مینویسد: «نه برف، نه باران، نه گرما و نه تاریکی شب، این پیکها را از انجام سریع وظیفهشان باز نمیدارد.» این جمله، که امروز شعار غیرر رسمی بسیاری از سرویسهای پستی جهان است، توصیفی دقیق از سازوکاری است که داریوش اول آن را به اوج تکامل رساند.
این سیستم بر اساس شبکهای گسترده از ایستگاههایی به نام «چاپارخانه» عمل میکرد. این ایستگاهها در فواصل معین (حدود ۲۴ کیلومتر یا یک فرسنگ) در طول «راه شاهی» - شاهراه ارتباطی امپراتوری از شوش تا سارد - و دیگر مسیرهای اصلی ساخته شده بودند. در هر چاپارخانه، اسبهای تازه نفس و پیکهای آماده (چاپارها) حضور داشتند. به محض رسیدن یک پیک خسته، نامه یا پیام به پیکی تازه نفس تحویل داده میشد که بیدرنگ با اسبی جدید به سوی ایستگاه بعدی میتاخت. این زنجیره انسانی-حیوانی، سرعت انتقال پیام را به شکلی بیسابقه افزایش داد. تخمین زده میشود که یک پیام سلطنتی میتوانست مسافت ۲۵۰۰ کیلومتری راه شاهی را تنها در طی ۷ تا ۹ روز طی کند؛ سرعتی که برای دنیای باستان حیرتانگیز بود. البته این سیستم صرفاً برای انتقال نامه نبود؛ بلکه شریان حیاتی امپراتوری برای انتقال اطلاعات نظامی، دستورات اداری و گزارشهای اقتصادی محسوب میشد و نقشی کلیدی در حفظ یکپارچگی و ثبات این سرزمین پهناور ایفا میکرد.
فصل دوم: فراز و نشیب در گذر قرون
با فروپاشی هخامنشیان و ظهور و سقوط سلسلههای بعدی چون اشکانیان و ساسانیان، ساختار چاپارخانه نیز دستخوش تغییر شد، اما اصل ایده همچنان زنده ماند. در دوران اسلامی، بهویژه در خلافت عباسیان، این سیستم با نام «برید» (برگرفته از واژه لاتین Veredus به معنای اسب پستی) احیا و گسترش یافت. دیوان برید یکی از مهمترین دیوانهای حکومتی بود که وظیفه آن نه تنها انتقال نامهها، بلکه جمعآوری اطلاعات و اخبار از سراسر قلمرو اسلامی برای خلیفه بود. در واقع، رؤسای برید به نوعی چشم و گوش حاکمان در ولایات مختلف عمل میکردند. در دوران حکومتهای ایرانی پس از اسلام، از جمله سامانیان، غزنویان و سلجوقیان، این تشکیلات با قوت به کار خود ادامه داد. خواجه نظامالملک طوسی در کتاب «سیاستنامه»، فصلی کامل را به اهمیت «صاحب برید» و لزوم نظارت دقیق بر اخبار و وقایع اختصاص میدهد و بر نقش حیاتی آن در مدیریت کشور تأکید میکند. با این حال، حمله مغول و دوران تیموریان ضربهای سنگین بر این شبکه منظم وارد کرد. هرچند ایلخانان تلاشهایی برای احیای آن با نام «یام» (مشابه چاپارخانه) انجام دادند، اما این سیستم هرگز به انسجام و کارایی دوران باستان بازنگشت.
فصل سوم: رنسانس پستی در عصر صفوی و قاجار
عصر صفوی، دوران احیای دوباره تمرکزگرایی و سازماندهی اداری در ایران بود. چاپارخانهها بار دیگر رونق گرفتند، اما این بار نه فقط برای امور دیوانی، که برای تسهیل سفر کاروانها، تجار و سیاحان خارجی نیز مورد استفاده قرار گرفتند. سیاحان اروپایی متعددی در سفرنامههای خود به وجود این ایستگاهها و خدماتشان اشاره کردهاند. اما نقطه عطف پست نوین در ایران، در دوران قاجار و به همت میرزا تقی خان امیرکبیر رقم خورد. او که به خوبی از نقش ارتباطات در پیشرفت جوامع غربی آگاه بود، برای اولین بار سرویس پست عمومی و منظم را برای مردم عادی راهاندازی کرد. تا پیش از آن، پست عمدتاً در انحصار حکومت بود. امیرکبیر با تعیین تعرفههای مشخص برای ارسال نامه و مرسولات، این خدمت حیاتی را در دسترس عموم قرار داد. تحول بزرگ بعدی در زمان ناصرالدین شاه و با تأسیس «وزارت پست» در سال ۱۲۵۸ شمسی (۱۸۷۹ میلادی) به وقوع پیوست. ایران به «اتحادیه جهانی پست» پیوست و اولین تمبرها با تصویر شیر و خورشید منتشر شدند. این اقدامات، ایران را وارد عرصه ارتباطات بینالمللی مدرن کرد. چاپارخانههای سنتی به تدریج جای خود را به دفاتر پستی دادند و دلیجانها و کالسکهها جایگزین اسبهای تازهنفس شدند.
فصل چهارم: از تلگراف تا اینترنت؛ پست در عصر سرعت
ورود تلگراف و سپس تلفن در اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی، انحصار پست در انتقال سریع پیام را شکست، اما خدمات پستی با تمرکز بر ارسال نامه، اسناد و بستهها به تکامل خود ادامه داد. با احداث راههای شوسه و راهآهن، اتومبیل، قطار و سپس هواپیما به ناوگان حمل و نقل پستی اضافه شدند و سرعت و دسترسی به دورافتادهترین نقاط کشور به شکل چشمگیری افزایش یافت. در سال ۱۳۶۷، «شرکت پست جمهوری اسلامی ایران» به عنوان یک شرکت دولتی مستقل شکل گرفت تا با ساختاری مدرنتر به ارائه خدمات بپردازد. اما بزرگترین چالش و در عین حال بزرگترین فرصت، در اواخر قرن بیستم و با ظهور اینترنت و پست الکترونیک (ایمیل) پدیدار شد. برای بسیاری، این به معنای پایان عصر نامههای کاغذی و افول پست سنتی بود.
با این حال، شرکت پست ایران، مانند همتایان خود در سراسر جهان، با هوشمندی خود را با این تغییر پارادایم وفق داد. ظهور تجارت الکترونیک و خریدهای آنلاین، جانی دوباره به کالبد پست دمید. امروز، پست دیگر فقط حامل نامههای عاشقانه و کارتپستالهای تبریک نیست؛ بلکه بازوی لجستیکی قدرتمند برای کسبوکارهای کوچک و بزرگ اینترنتی است. اکنون، در آستانه ورود به قرن پانزدهم شمسی، پست ایران در حال تجربه تحولی دیگر است. از سرویسهای ترکیبی پست دیجیتال گرفته تا استفاده از سیستمهای هوشمند برای رهگیری مرسولات (Tracking) و برنامهریزی برای بهکارگیری پهپادهای پستی در مناطق صعبالعبور، همه و همه نشان از پویایی این صنعت قدیمی دارد.
نبض تپنده اقتصاد
سرگذشت پست در ایران، آینهای تمامنما از تاریخ این سرزمین است؛ داستانی از نوآوری در دوران شکوه، ایستادگی در برابر ناملایمات و تطبیق هوشمندانه با تحولات جهان. از پیک تیزپای هخامنشی که پیام داریوش را حمل میکرد تا پستچی موتورسوار امروزی که خرید آنلاین شما را به درب منزل میآورد، یک حقیقت ثابت باقی مانده است: نیاز بشر به ارتباط و رساندن "پیام" به "مقصد". میراث چاپارها، امروز در رگهای شبکه پیچیده لجستیک و ارتباطات مدرن جریان دارد و همچنان، با وجود همه ابزارهای دیجیتال، نبض تپنده اقتصاد و روابط اجتماعی جامعه است.
