تحلیل روانشناختی و تربیتی مستند «مشق شب» عباس کیارستمی (۱۳۶۷)
مقدمه
مستند «مشق شب» به کارگردانی عباس کیارستمی، تصویری عمیق و انتقادی از فضای آموزشی و تربیتی کودکان ایرانی در دهه ۶۰ ارائه میدهد. این مستند از خلال مصاحبههای صمیمانه با دانشآموزان ۷ تا ۸ ساله، مسائلی چون استرس، شیوههای تنبیه، ضعف نظام آموزشی و فرهنگ خانوادهها را به تصویر میکشد. در این مقاله تلاش میشود ابعاد مختلف این مستند با رویکرد روانشناختی و جامعهشناختی تحلیل شود.
عباس کیارستمی، با نگاهی مینیمالیستی و واقعگرایانه، همواره به مسائل اجتماعی و تربیتی علاقه نشان داده است. مستند «مشق شب» (۱۳۶۷) نیز نمونهای برجسته از این دغدغه است که نظام آموزشی، روشهای تربیتی و تأثیر آن بر کودکان را به نقد میکشد. این اثر فرصتی فراهم میآورد تا نگاهی تحلیلی و انتقادی به فضای مدرسه و خانواده در آن دوره داشته باشیم.
۱. استرس و اضطراب کودکان
یکی از اولین نکاتی که در مستند جلب توجه میکند، چهرههای نگران و پاسخهای مردد کودکان است. این اضطراب عمدتاً ناشی از حجم بالای تکالیف، فشار والدین و ترس از تنبیه است. تحقیقات نشان میدهد که استرس تحصیلی در سنین پایین میتواند پیامدهای منفی بلندمدت بر سلامت روان، عزتنفس و انگیزهی یادگیری کودکان داشته باشد (Yoon et al., 2020).
۲. ناآشنایی با مفهوم تشویق، اما شناخت عمیق از تنبیه
اغلب کودکان در پاسخ به سوالات کیارستمی، نشانی از دریافت تشویق نداشتند. در مقابل، همگی بهخوبی با انواع تنبیه، بهویژه تنبیه بدنی، آشنا بودند. این مسئله، بازتاب فرهنگ تربیتی مبتنی بر ترس است که بر رفتارهای منفی تمرکز دارد و نه بر پرورش نقاط قوت. چنین رویکردی، خطر درونی شدن اضطراب، ترس و عدم خلاقیت را در پی دارد (Gershoff, 2016).
۳. انتقاد به اصل مشقنویسی بیهدف و سنگین
از دل گفتوگوهای کودکان، انتقاد به سیستم تکلیفدهی افراطی مشهود است. بسیاری بدون درک هدف آموزشی، مشق مینوشتند. این نشان میدهد که تکلیف درسی نه تنها به یادگیری معنادار منجر نمیشود، بلکه باعث خستگی ذهنی و کاهش علاقه به درس میگردد (Cooper et al., 2006).
۴. اثرات منفی تنبیه بر کودکان
مستند نشان میدهد که کودکان، تنبیه را بخشی طبیعی از زندگی میدانند. این امر، بهویژه در سنین ۷ تا ۸ سالگی که شخصیت کودکان در حال شکلگیری است، میتواند اثرات مخربی همچون کاهش اعتماد به نفس، شکلگیری ترس مرضی و پرخاشگری پنهان در پی داشته باشد (Straus & Paschall, 2009).
۵. نقش خانواده و پذیرش تنبیه
در گفتوگوها مشخص است که خانوادهها نیز بهنوعی چرخهی خشونت و تنبیه را بازتولید میکنند. بسیاری از والدین، خود قربانی همین سبک تربیتی بودهاند و آن را بدون چون و چرا به فرزندان منتقل میکنند. این مسئله، نبود سواد تربیتی کافی و ضعف در آگاهی والدین را نمایان میسازد.
۶. سطح پایین علمی و فرهنگی خانوادهها
بسیاری از خانوادهها بهدلیل سطح پایین سواد یا عدم آگاهی، توانایی کمک مؤثر به فرزندان در مسائل تحصیلی را ندارند. این تضاد میان سطح انتظارات مدرسه و توانایی والدین، فشار مضاعفی بر کودکان وارد میکند و احساس ناکامی را در آنان تقویت مینماید.
۷. ذهن جنگی و خشونتپذیری
در فضای اجتماعی دوران جنگ، حتی کودکان نیز با مفاهیم جنگ، دشمن و قهرمانسازی از خشونت آشنا میشوند. در مستند، تمایل کودکان به جنگیدن با صدام و کشتن او، گواهی بر درونی شدن خشونت و دشمنپنداری در ذهن آنهاست. این مسئله میتواند زمینهساز شکلگیری رفتارهای پرخاشگرانه و ناتوانی در حل مسالمتآمیز تعارضات در آینده شود.
۸. بلهقربانگویی و سرکوب تفکر انتقادی
پاسخهای کوتاه، همراه با ترس و تردید کودکان، نشانهای از تربیت مبتنی بر اطاعت محض و سرکوب خلاقیت و تفکر انتقادی است. این سبک تربیتی، کودکان را صرفاً به مجریان بیچون و چرای دستورات تبدیل میکند و استقلال فکری را سرکوب میکند.
۹. شرکت اجباری در مراسم مذهبی بدون درک مفهومی
در مستند، کودکانی دیده میشوند که در مراسم مذهبی و عزاداری شرکت میکنند، در حالی که معنای این مناسک را درک نمیکنند. این نوع مشارکت سطحی و اجباری، باعث میشود ارتباط اصیل و درونی با مفاهیم فرهنگی و مذهبی شکل نگیرد و صرفاً ظاهرسازی جایگزین فهم عمیق شود.
نتیجهگیری
مستند «مشق شب» تنها روایت سادهای از تکالیف کودکان نیست، بلکه نقدی بنیادین به نظام آموزشی، روشهای تربیتی و فضای اجتماعی ایران در دهه ۶۰ است. این اثر نشان میدهد که برای پرورش نسلی سالم، خلاق و مستقل، باید فرهنگ تشویق، حذف تنبیه بدنی، تقویت سواد تربیتی خانوادهها و ایجاد فضای باز برای بیان نظر کودکان را در اولویت قرار داد.
منابع
Cooper, H., Robinson, J., & Patall, E. (2006). Does Homework Improve Academic Achievement? Review of Educational Research.
Gershoff, E. T. (2016). Should Parents’ Physical Punishment of Children be Considered Child Abuse? American Psychological Association.
Straus, M. A., & Paschall, M. J. (2009). Corporal Punishment by Mothers and Child's Cognitive Development. Journal of Aggression, Maltreatment & Trauma.
Yoon, S., et al. (2020). Childhood Academic Stress and Mental Health: Systematic Review. Child Psychiatry & Human Development.
