حقوق نرم افزارهای آزاد و متن باز(open source)

نرم افزارهای آزاد و متن باز یکی از موضوعاتی است که در دنیای فناوری و حقوق دیجیتال بسیار مورد توجه قرار گرفته است. نرم افزارهای آزاد و متن باز، نرم افزارهایی هستند که کد منبع آن‌ها عموماً به صورت علنی در دسترس است و هر کسی می‌تواند آن‌ها را تغییر دهد، بهبود بخشد و بازنشر کند. این نرم افزارها در بسیاری از زمینه‌ها، از جمله حوزه‌های توسعه نرم افزار، امنیت، مسائل حقوقی و ... مورد استفاده قرار می‌گیرند. در این مطلب، ما به بررسی جزئیات و مسائل حقوقی مربوط به نرم افزارهای آزاد و متن باز خواهیم پرداخت.

نرم‌افزارهای آزاد و متن باز چیستند و چه تفاوتی با سایر نرم‌افزارها دارند؟

نرم‌افزارهای آزاد و متن باز، نرم‌افزارهایی هستند که از دو عنصر مهم تشکیل شده‌اند: اولاً، کد منبع آن‌ها بصورت عمومی و رایگان در دسترس است؛ و ثانیاً، اجازه استفاده، توزیع، تغییر و بهبود آن‌ها برای همگان بدون هیچ محدودیتی در دسترس است. این نوع نرم‌افزارها از طرف جوامع و افراد متن باز توسعه یافته‌اند و معمولاً تحت مجوز‌های آزادی مانند GPL، MIT، BSD و ... منتشر می‌شوند. در مقابل، نرم‌افزارهای تجاری معمولاً کد منبع خود را محافظت می‌کنند و استفاده، تغییر و توزیع آن‌ها برای کاربران محدود می‌باشد. با توجه به این مفاهیم، نرم‌افزارهای آزاد و متن باز یکی از پایه‌های جنبش نرم‌افزارهای آزاد و متن باز هستند.

چه مزایا و معایبی برای استفاده از نرم‌افزارهای آزاد و متن باز وجود دارد؟

استفاده از نرم‌افزارهای آزاد و متن باز دارای مزایای زیادی است. به عنوان مثال میتوان به نکات زیر اشاره کرد:

• قابل دسترسی رایگان: نرم‌افزارهای آزاد و متن باز رایگان هستند و هر کسی می‌تواند آن‌ها را به صورت رایگان دریافت و استفاده کند.
• شفافیت: کدهای نرم‌افزارهای آزاد و متن باز در دسترس همه است و هر کسی می‌تواند آن‌ها را بررسی کند، باعث شفافیت بیشتری در مورد عملکرد نرم‌افزار می‌شود.
• امنیت: بدون داشتن دسترسی به کدهای نرم‌افزار، امکان اطمینان از امنیت نرم‌افزار نیست. در نرم‌افزارهای آزاد و متن باز، بسیاری از کاربران و توسعه‌دهندگان متفاوت با این که در نرم‌افزارهای پروپرایت توسعه‌دهندگان تعداد محدودی هستند.
• چندین نگرش و پشتیبانی: در نرم‌افزارهای آزاد و متن باز، بسیاری از افراد و شرکت‌ها مشارکت دارند و در نتیجه برای آن‌ها نگرش‌ها و پشتیبانی‌های مختلف وجود دارد.

همچنین استفاده از نرم‌افزارهای آزاد و متن باز در برخی موارد ممکن است مشکلاتی را ایجاد کند که عبارتند از:

• کیفیت پایین: در برخی موارد، نرم‌افزارهای آزاد و متن باز به دلیل کمبود منابع و توسعه‌دهندگان کمتر، کیفیت پایین‌تری دارند.
• عدم پشتیبانی: برخی نرم‌افزارهای آزاد و متن باز ممکن است به دلیل عدم پشتیبانی، امنیت، باگ‌ها و مشکلات دیگر موجود در آن‌ها، برای استفاده تجاری مناسب نباشند.
• نیاز به تخصص: برخی نرم‌افزارهای آزاد و متن باز به دلیل پیچیدگی بالا و نیاز به تخصص برای استفاده، برای کاربران مبتدی مشکل‌ساز هستند.
• کمبود امکانات: در برخی موارد، نرم‌افزارهای آزاد و متن باز به دلیل کمبود منابع و توسعه‌دهندگان کمتر، امکانات و ویژگی‌های کمتری نسبت به نرم‌افزارهای تجاری دارند.
• عدم سازگاری: در برخی موارد، نرم‌افزارهای آزاد و متن باز به دلیل عدم سازگاری با نرم‌افزارها و سخت‌افزارهای دیگر، برای استفاده در برخی شرایط مناسب نیستند.

از آنجایی که نرم‌افزارهای آزاد و متن باز برای استفاده آزاد و رایگان هستند، می‌توانند از لحاظ امنیتی و حریم شخصی کاربران نیز بهتر عمل کنند. با این حال، مسئولیت استفاده و انتخاب نرم‌افزار مناسب بر عهده کاربران است.

چه مجوزهایی برای نرم‌افزارهای آزاد و متن باز وجود دارد و چه تفاوتی با یکدیگر دارند؟

برای نرم‌افزارهای آزاد و متن باز مجوزهای مختلفی وجود دارد که برای تضمین حقوق و مسئولیت های مرتبط با آنها ایجاد شده‌اند. برخی از این مجوزها عبارتند از:

• مجوز GPL (General Public License): این مجوز برای نرم‌افزارهای آزاد و متن باز استفاده می‌شود که اجازه می‌دهد تا کسی که از این نرم‌افزار استفاده می‌کند، آن را تغییر داده و با دیگران به اشتراک بگذارد، به شرطی که همهٔ تغییراتی که بر روی آن ایجاد شده، نیز تحت مجوز GPL قرار بگیرند.
• مجوز MIT: این مجوز برای نرم‌افزارهای آزاد و متن باز استفاده می‌شود که به دیگران اجازه می‌دهد که آن را بازنشر و توزیع کنند، با شرطی که همهٔ کپی‌رایت‌ها و مجوزهای مرتبط با آن حفظ شود.
• مجوز Apache: این مجوز برای نرم‌افزارهای آزاد و متن باز استفاده می‌شود که به دیگران اجازه می‌دهد که آن را بازنشر و توزیع کنند، با شرطی که همهٔ کپی‌رایت‌ها و مجوزهای مرتبط با آن حفظ شود و به علاوه، این مجوز به کاربران اجازه می‌دهد که برنامه را برای استفاده در نرم‌افزارهای تجاری و غیرتجاری به کار ببرند.

هر یک از این مجوزها دارای مزایا و معایب خاص خود هستند که بسته به نیازها و محدودیت‌های شخصی، باید به انتخاب مناسبی رسید.

آیا استفاده از نرم‌افزارهای آزاد و متن باز برای کسب و کارها و سازمان‌ها مناسب است؟

استفاده از نرم‌افزارهای آزاد و متن باز برای کسب و کارها و سازمان‌ها می‌تواند بسته به نوع فعالیت و نیازهای آن‌ها، مناسب و مفید باشد. در صورتی که کسب و کار یا سازمان، به دنبال کاهش هزینه‌های نرم‌افزاری خود و استفاده از نرم‌افزارهای پایدار و پشتیبانی شده توسط جامعه بزرگی از توسعه‌دهندگان، انجام می‌دهند، استفاده از نرم‌افزارهای آزاد و متن باز می‌تواند گزینه مناسبی باشد. همچنین، استفاده از این نرم‌افزارها می‌تواند امنیت بیشتری برای کسب و کار و سازمان‌ها به ارمغان آورد، زیرا کد منبع آن‌ها در دسترس همگان قرار دارد و به راحتی قابل بررسی و اصلاح است. با این حال، در برخی صنایع و فعالیت‌هایی که نیاز به نرم‌افزارهای خاص و پیشرفته دارند، استفاده از نرم‌افزارهای آزاد و متن باز ممکن است کمتر از نرم‌افزارهای تجاری مناسب باشد.

نرم‌افزارهای آزاد و متن باز چه تأثیری در حفظ حریم خصوصی کاربران دارند؟

نرم‌افزارهای آزاد و متن باز به دلیل شفافیت کد منبع و امکان دسترسی و تغییر آن توسط هر کسی، از نظر امنیتی
دارای برخی مزایا هستند. برخی از راهکارهایی که این نرم‌افزارها برای حفظ امنیت و اطلاعات کاربران ارائه می‌دهند عبارتند از:

• امکان تغییر کد منبع و بررسی آن توسط هر کسی؛ این امر باعث می‌شود تا بازدید کنندگان و کاربران، از امنیت و اعتبار سازمان استفاده کنند.
• محافظت از حریم خصوصی کاربران؛ این نرم‌افزارها برخلاف نرم‌افزارهای تجاری که معمولا از کاربران اطلاعات شخصی خود را جمع‌آوری می‌کنند، تلاش می‌کنند تا اطلاعات کاربران را نگهداری کنند و در اختیار دیگران قرار ندهند.
• توسعه و تجزیه و تحلیل امنیت؛ به دلیل شفافیت کد منبع، هر کسی می‌تواند بر روی کد آن کار کند و با تجزیه و تحلیل آن، بهبود امنیت نرم‌افزار را تضمین کند.
• تلاش برای جلوگیری از بهره‌برداری از نقاط ضعف؛ این نرم‌افزارها معمولا با سرعت به نقاط ضعف موجود در کد پاسخ می‌دهند و بهبود آن‌ها را در نسخه‌های جدید به کاربران ارائه می‌دهند.

با توجه به مزایایی که این نرم‌افزارها برای حفظ امنیت و اطلاعات کاربران دارند، استفاده از آن‌ها در مواردی که حفظ حریم خصوصی و امنیت اطلاعات کاربران اهمیت دارد، به شدت توصیه می‌شود.

چه مواردی باید برای استفاده از نرم‌افزارهای آزاد و متن باز در نظر گرفته شود؟

برای استفاده از نرم‌افزارهای آزاد و متن باز در نظر گرفتن موارد زیر می‌تواند مفید باشد:

• مطالعه مستندات: بهتر است قبل از استفاده از یک نرم‌افزار آزاد و متن باز، مستندات آن را به دقت مطالعه کنید تا با روش استفاده از آن آشنا شوید و مشکلات احتمالی را پیش‌بینی کنید.
• مطالعه مجوزها: مطالعه مجوزهای استفاده از نرم‌افزارهای آزاد و متن باز، به شما کمک می‌کند تا بدانید که چه حقوقی برای شما و دیگر کاربران نرم‌افزار وجود دارد.
• اطلاعات امنیتی: در صورت استفاده از نرم‌افزارهای آزاد و متن باز برای کارهای مهم و حساس، بهتر است از اطلاعات امنیتی کافی برخوردار باشید و از موارد احتیاطی مانند استفاده از پسورد قوی، بک‌آپ‌گیری منظم و استفاده از نسخه‌های جدید نرم‌افزار استفاده کنید.
• پشتیبانی: اگر قصد استفاده از نرم‌افزارهای آزاد و متن باز را برای کارهای مهم و حساس دارید، بهتر است به دنبال نرم‌افزارهایی با پشتیبانی قوی و روشنی در خصوص ارائه خدمات پشتیبانی باشید.
• بررسی امتیازات نرم‌افزار: قبل از استفاده از هر نرم‌افزاری، بهتر است به بررسی نظرات و امتیازات کاربران در مورد آن پرداخته و تجربیات آن‌ها را بدانید تا بتوانید از بهترین نرم‌افزار برای نیازهای خود استفاده کنید.

چگونه می‌توان به پروژه‌های نرم‌افزاری آزاد و متن باز کمک کرد و در آنها مشارکت داشت؟

شرکت در پروژه‌های نرم‌افزاری آزاد و متن باز می‌تواند به شما کمک کند تا تجربه کاری خوبی کسب کنید، به جامعه‌ی نرم‌افزار آزاد و متن باز کمک کنید و از طریق این مشارکت، مهارت‌های فنی خود را بهبود بخشید. برای شروع مشارکت در پروژه‌های نرم‌افزاری آزاد و متن باز می‌توانید از راه‌های زیر استفاده کنید:

• جستجوی پروژه‌های متن باز: از طریق وب‌سایت‌هایی مانند GitHub و SourceForge، می‌توانید به دنبال پروژه‌های نرم‌افزاری متن باز بگردید و با کمک برنامه‌نویسان دیگر در آن‌ها مشارکت کنید.
• برقراری ارتباط با جامعه‌ی نرم‌افزار آزاد: با حضور در جامعه‌ی نرم‌افزار آزاد و متن باز، می‌توانید با دیگر برنامه‌نویسان و کاربران این نرم‌افزارها آشنا شوید و با آن‌ها در ارتباط باشید.
• شرکت در کنفرانس‌ها و جلسات: شرکت در کنفرانس‌ها و جلسات نرم‌افزار آزاد و متن باز، فرصتی است تا با دیگر برنامه‌نویسان و کاربران این نرم‌افزارها آشنا شوید و از تجربیات آن‌ها بهره ببرید.
• انتشار کد منبع: شما می‌توانید پروژه‌های خود را به صورت متن باز منتشر کنید و از دیگران برای همکاری دعوت کنید.
• حمایت مالی: اگر امکان مشارکت در پروژه‌های نرم‌افزاری متن باز را ندارید، می‌توانید این پروژه‌ها را از طریق حمایت مالی، بهبود بخشید!

در پایان در مورد حقوق نرم‌افزارهای آزاد و متن باز، نتیجه‌گیری نهایی این است که با توجه به مجوزهای مختلفی که برای این نوع نرم‌افزارها وجود دارد، حقوق و مسائل قانونی آن‌ها ممکن است متفاوت باشد. برای مثال، در برخی مجوزها، حق کپی رایت برای مولف نرم‌افزار حفظ می‌شود، در حالی که در مجوزهای دیگر، مولف برای استفاده از کد نرم‌افزار، به‌جای کپی‌رایت، مجوزی را صادر می‌کند که به آن اجازه می‌دهد که از کد باز، آزادانه استفاده کند. همچنین، در برخی مجوزها، شرایط خاصی برای استفاده از نرم‌افزارهای مبتنی بر این مجوزها وجود دارد که باید رعایت شوند. اما در ایران بسیاری از این موارد قابل حمایت یا پیگیری نیستند و قانون مشخص یا مدونی در این حوزه وجود ندارد و فقط میشود به استناد مواد قانونی چون ماده ۲۹ قانون حمایت از حقوق مالکیت فکری، استفاده از نرم‌افزارهای آزاد و متن باز را در قالب حق استفاده از نرم‌افزارها شناخته و حفاظت کرد. همچنین دردر بخش‌هایی از قوانینی مرتبط با ارتباطات و فناوری اطلاعات که به تصویب رسیده است، به حمایت از نرم‌افزارهای آزاد و متن باز پرداخته شده است.

منابع

1. St. Laurent, A. (2008). Understanding open source and free software licensing. O'Reilly Media, Inc.
2. Moglen, E. (2010). Why software should not have owners. Communications of the ACM, 53(6), 132-137.
3. Raymond, E. S. (1999). The cathedral and the bazaar. Knowledge, Technology & Policy, 12(3), 23-49.
4. Boyle, J. (2003). The second enclosure movement and the construction of the public domain. Law and contemporary problems, 111-145.
5. Stallman, R. (2014). Why open source misses the point of free software. Communications of the ACM, 57(7), 32-37.