مغز جنسیت‌زده - خلاصه و تکمیل مقدمه
«جینا ریپون»، استاد تصویربرداری شناختی دانشگاه استون انگلستان است که پژوهش‌های او شامل مطالعات متنوعی از اختلال اُتیسم تا تفاوت‌های منعطف به جنس در مغز می‌شود. کتاب مغز جنسیت‌زده، با عنوان کامل «مغز جنسیت‌زده: علم نوین اعصاب علیه باورهای غلط دربارهٔ مغز زنان» با ترجمهٔ رضا اسکندری آذر و توسط انتشارات «خوب» چاپ شده است. از حدود سه هفتهٔ قبل که در جمعی شروع به خوانش این کتاب کردیم به فکرم رسید که با توجه به تجربهٔ چندساله‌ام در خوانش و پژوهش در زمینهٔ عصب‌شناسی و تصویربرداری عصبی خلاصه‌ای به زبان ساده به همراه نقد و ایضاً تکمیل -همان حاشیه‌نویسی- توسط حرف‌هایی که در جلسه زده می‌شوند و یا در مقالاتِ به‌روزتر وجود دارند، در ویرگولم منتشر کنم.
یادداشتی دربارهٔ جنسیت و جنس
کلمات جنس و جنسیت بسیار در کتاب گفته می‌شوند. در ذهن خوانندهٔ فارسی شاید تفاوت چندان و معنی‌داری بین این دو وجود نداشته باشد، اما جنس مترادف Sex و جنسیت مترادف Gender است. در کتاب هر جا سخن از «جنسیت» است منظور همان جنس/جنسیت است مگر آنکه نویسنده خود بر واژهٔ دیگر تأکید کرده باشد. جنس بیشتر به مسائل ژنتیکی و ظاهری و عبارت جنس/جنسیت به تلفیق آنها با مسائل محیطی و اجتماعی مرتبط است. در کتاب The Disordered Mind از اریک کندل در فصلی در خصوص عصب‌شناسی مسائل جنسی یک سری واژه‌ها معرفی می‌شوند که تفاوت این دو را در ذهن خواننده بهتر مشخص می‌کنند:
- جنس کروموزومی (Chromosomal Sex): همهٔ انسان‌ها ۲۳ جفت کروموزوم دارند که ۲۲ جفت کروموزوم پیکری و مشترک در دو جنس هستند. جفت آخر بین افراد بین دو نوع XY و یا XX متفاوت است. به XY جنس کروموزومی مذکر و به XX جنس کروموزومی مؤنث می‌گویند.
- جنس گنادی (Gonadal Sex): منظور از گناد همان غدد جنسی است: تخمدان یا بیضه. افراد دارای جنس کروموزومی XY طبیعتاً دارای بیضه و افراد با جنس کروموزومی XX تخمدان خواهند داشت.
- جنس ساختاری (Anatomical Sex): به این معنی است که فرد از نظر ظاهری و ساختاری آیا دارای آلت تناسلی مردانه است یا زنانه؟ آیا صدای بم دارد؟ آیا ریزش مو با الگوی جلو و گیجگاهی موها را دارد؟ رشد موهای تناسلی و زیربغل چطور؟
- هویت جنسی (Gender Identity): فرد در هویت خود، جنسیتش را چگونه تعریف می‌کند؟ به عنوان مثال، اگر کودکی است دوست دارد بیشتر با هم‌جنس‌هایش بازی کند، رفتار آنها را تقلید کند، و پوشش آنها را اختیار کند یا با جنس مقابل؟
- تمایل جنسی (Sexual Orientation): فرد تمایل به برقراری ارتباط جنسی با کدام جنس دارد؟ آیا فردی هم‌جنسگراست یا دگرجنسگرا؟ یا هر دو؟
برای فهم بهتر تعاریف بالا به یک سری مثال‌ها اشاره می‌کنم.
- جنین انسان به طور پیش‌فرض به سمت ساختار ظاهری و گنادی زنانه پیش می‌رود. تنها عاملِ تفاوت بخشی است روی کروموزوم Y که تحت عنوان Sex-determining Region Y (SRY) شناخته می‌شود. در موارد نادری پیش آمده که جنین حاوی کروموزوم Y بوده است (جنس کروموزومی مذکر) اما به علت نبود ناحیهٔ SRY در آن، ظاهر و غدد جنسی زنانه پیدا کرده است و در همان حالت پیش‌فرضش پیش رفته است. وارد مقولهٔ افرادی که دارای یک کروموزم X و یا Y اضافه‌تر هستند نمی‌شوم اما خواننده می‌تواند نشانگان کلاین‌فلتر (Klinefelter Syndrome) را جستجو کند که در آن فرد به جای ۴۶ کروموزوم حاوی ۴۷ کروموزوم (کروموزوم‌های جنسی به صورت XXY) است.
- در برخی از افراد با کروموزوم XY، بیضه ایجاد می‌شود و حتی هورمون جنسی مردانه یعنی تستوسترون را ترشح می‌کند اما ظاهر زنانه می‌شود. این افراد تا زمانی که بالغ شوند و با شکایت عدم پریود به پزشک مراجعه کنند شناسایی نمی‌شوند! در معاینه آنها بیضه‌های رشدنکردهٔ داخل شکمی دارند و ظاهر جنسی تماماً زنانه. علت عدم حساسیت گیرندهٔ تستوسترون روی سلول‌های بدن به تستوسترونِ ساخته‌شده است (Androgen insensitivity syndrome).
- افراد تراجنسی (Trans-sexual) دارای ساختار جنسی یک جنس ولی هویت جنسی جنس مقابل هستند. این افراد عموماً از همان دوران کودکی علاقه به بازی با افراد و اسباب‌بازی‌های جنس مقابل دارند و همواره هویت جنسی خود را از جنس مقابل می‌دانند. مریم‌خاتون مُلک‌آرا که توانست فتوای مشروعیت جراحی تغییر جنسیت را بگیرد، با نام فریدون و ظاهر جنسی مردانه متولد شد. او در خاطراتش می‌گوید که از همان کودکی از پوشش پسرانه بدش می‌آمده، خود را آرایش می‌کرده، و حتی آرزو می‌کرده تا صبح بیدار شود و آلت جنسی مردانه‌اش وجود نداشته باشد.
درک تفاوت میان دو عبارت جنس و جنس/جنسیت با توجه به اینکه روی اولی مسائل زیستی (به معنی ژنتیکی و سرشتی) و روی دومی علاوه بر موارد قبلی، ویژگی‌های محیطی و کلیشه‌های اجتماعی و بعضاً رسانه‌ای اثر دارند برای فهم بهتر کتاب و دوری از کج‌فهمی مهم است. علت انتخاب واژهٔ «جنسیت» (به جای عبارت جنس/جنسیت) در طول کتاب را شاید بتوان نوعی تبعیض مثبت از جانب نویسنده نسبت به این واژه (در مقابل واژهٔ پرکاربرد جنس) دانست.
