به تاریخ چیزها علاقه ی خاصی دارم! مخصوصن چیزهایی که در کتابهای تاریخی زیاد به آنها پرداخته نمی شود. چیزی شبیه «تاریخ مردمی». احتمالن رشته یا تخصصی در این باره باشد اما از آن بی اطلاعم.
این مطلب را هفت سال و پنج ماه پیش (بهمن 1390) با عنوان «تحلیل برنامه‌های خبری تلویزیون ایران» نوشتم و با عنوان «من اخبار؛ 53 سال دارم: نگاهی بر نیم قرن خبررسانی در تلویزیون ایران» در فصلنامه ی «آینه هنر» (ش 23، بهمن 90، به صاحب امتیازی هیئت اسلامی هنرمندان) در هفت صفحه چاپ شد.
بعدها (پاییز 1393) بعد از این که از بانک استعفا دادم، دو ماهی در «خانه متن سین» کار کردم. رئیس آن جا (سعید زاهدی) گفت من از این مطلبت (که به عنوان نمونه کار فرستاده بودم) خوشم آمد و دعوتت کردم (گرچه در نهایت، هم به خاطر کم تجربگی و عجول بودنم و هم به خاطر این که محیط زیادی دوستانه آن جا را دوست نداشتم، از آن جا زدم بیرون).
گفته‌اند از میان چهار وظیفه‌ی عمده‌ی رسانه‌های جمعی، مهم‌ترین و اصلی‌ترین وظیفه، خبررسانی است. هرکسی هم که روزی سکان‌دار یک رسانه‌ی جمعی می‌شود یا به نوعی قرار است در مورد یک رسانه‌ی جمعی حرف بزند، به احتمال قریب به یقین، تاکیدش در سخن روی خبررسانی مناسب است. قاعدتا وقتی هم که یک محققی بخواهد سر از کار یک رسانه در بیاورد، یکی از مهم‌ترین وجوه کارش بررسی همین وظیفه‌ی خطیر است. خلاصه این که این خبررسانی خیلی کار مهمی است! مخصوصاً وقتی پای ایران در میان باشد و بحث پرمخاطب‌ترین رسانه‌ی ایران یعنی تلویزیون به میان بیاید. آن چیزی را که در این جا می‌خوانید، می‌توان تاریخچه‌ی تحلیلی دانست از خبررسانی تلویزیونی در ایران. از ابتدای ورود ایران به جَرگه‌ی کشورهای تلویزیون‌دار تا همین یکی دو سال اخیر. شاید در بعضی مسائل توضیح کم باشد و بعضی مواردِ مهم در روند خبررسانی سیما، از قلم افتاده باشد. به بزرگواری خودتان ببخشید. یک دلیلش سختی به دست آوردن منبع برای بررسی این مسئله بود و یک دلیل دیگرش آن که به قول آن بنده خدا: «بضاعت ما همین بود!»
رادیو وقتی به شکل رسمی در ایران راه افتاد (یعنی اردیبهشت 1319) در کنار موسیقی و آموزش، یکی از بخش‌های اصلی‌اش اخبار بود. قرار هم این بود که اخبار مهم جمع آوری شود و روزی سه بار به زبان‌های مختلف پخش شود. بگذریم از این که همان روزهای اول تاسیس رادیو، روزنامه‌ی اطلاعات شاکی شد که رادیو خبرهای روزنامه را عیناً می‌خواند و هیچ اسمی هم از منبع نمی‌آورد! تیر ماه همان سال رئیس کمیسیون رادیو به دفتر شاه احضار شد و به او ابلاغ شد که از این به بعد اخبار سیاسی از طرف دولت برای رادیو فرستاده می‌شود و رادیو باید آنها را پخش کند.
اما وضع تلویزیون فرق می‌کرد. وقتی در تیر ماه 1337، «ثابت پاسال» اجازه‌ی تاسیس تلویزیون ایران را از مجلس گرفت و بعد از آن که در مهر همان سال، تلویزیون خصوصی‌اش را با حضور شاه افتتاح کرد، برنامه‌های تلویزیون، فقط پخشِ نمایش و فیلم، موسیقی و تبلیغات بود و خبری از اخبار در میان نبود. البته پخش اخبار تصویری برمی گردد به سینماها که از دهه‌ی 1310 فیلم‌های خبری را که آلمان و انگلیس تهیه‌شان کرده بودند، پخش می‌کردند. از دهه‌ی 30 هم اداره‌ی اطلاعات آمریکا، فیلم‌های خبری مختلف از ایران، آمریکا و جهان تهیه می‌کرد و در سینماها پخش می‌کرد و از سال 1343 اداره‌ی هنرهای زیبای کشور هر دو هفته یک بار، فیلم‌های خبری را با عنوان «اخبار هفته» تحویل سینماها می‌داد. اما پخش تصویری اخبار مربوط می‌شود به دولتی شدن تلویزیون ایران.
تلویزیون خصوصی ثابت پاسال، آن قدرها نتوانست موفقیت کسب کند و جای خودش را داد به تلویزیون ملی ایران که چهارم آبان 1345 افتتاح شد. رضا قطبی از سال 43 که سازمان برنامه و بودجه پیشنهاد تاسیس تلویزیون را به او داد با دوستانش برای تلویزیون، طرح و برنامه می‌ریختند. یکی از این طرح‌ها، مصور کردن اخبار در کم‌تر از 24 ساعت بود. برای این کار، در اولین قدم یک فیلم خبری از بازگشت شاه از آمریکا تهیه کردند و موفق شدند این فیلم را در کم‌تر از یک شبانه روز برای پخش در تلویزیون آماده کنند. و این سرآغاز پخش اخبار تلویزیونی در ایران بود.
پس از تاسیس تلویزیون تا زمان انقلاب، بخش خبری تلویزیون تغییر خاصی نداشت. ساعت‌های پخش اخبار هم حتی زمان مشخصی نداشت و سازمان تلویزیون ملی، هر روز برنامه‌های پخش روزهای بعد را به روزنامه‌ها می‌داد تا چاپ کنند. اما معمول این بود که شبکه‌ی اول چهار پنج بخش خبری داشته باشد (که یکی‌شان ورزشی بود) و شبکه‌ی دوم یکی دو بخش. (البته آن زمان ساعت‌های پخش هر دو شبکه روی هم 10-12 ساعت بود) مدت پخش خبر هم قاعده‌ی خاصی نداشت و از یک ربع تا یک ساعت و نیم متغیر بود! یک شبکه‌ی بین‌المللی هم بود که آمریکا راه انداخته بود و به زبان فارسی برنامه نداشت.
مهم‌ترین اتفاقِ تلویزیونِ پیش از انقلاب، در سال 57 افتاد، بعد از آن که شریف امامی، نخست وزیر وقت، دولت آشتی ملی را راه انداخت و به مطبوعات و رادیو تلویزیون آزادی داد. در این دوران، تلویزیون گفتگوهای مجلس را زنده پخش می‌کرد و مباحث جنجالی پارلمان در تلویزیون مطرح می‌شد. حتی بر اثر اعتصاب کارکنان در اعتراض به سانسور، اخبار تظاهرات هم از تلویزیون پخش می‌شد. اما آن اتفاق مهم، پخش فیلم خبری از حمله‌ی نظامیان به دانشگاه تهران در روز 13 آبان بود. تصاویر نشان می‌داد که ارتشی‌ها به راحتی به سمت دانشجویان تیراندازی می‌کردند و دانشجویان یکی یکی با شلیک گلوله به روی زمین می‌افتادند. روز بعدش، تلویزیون به تسخیر نیروهای نظامی در آمد و اعتصاب کارکنان رادیو تلویزیون گسترده‌تر شد. این اعتصاب گسترده، مسئولین را به فکر تغییر و تحول در تلویزیون انداخت. اواخر آذر ماه تورج فرازمند به عنوان رئیس سازمان انتخاب شد و این مدیر جدید تلاش کرد که به اعتصاب پایان بدهد. اما اتفاق خاصی نیفتاد جز این که کارکنان سازمان به ویژه واحد مرکزی خبر، تهدید شدند به اخراج یا بازخرید.
کش و قوس‌های اعتصاب کارکنان رادیو تلویزیون ادامه داشت تا 30 دی ماه که باز هم رئیس سازمان عوض شد. امیرمسعود برزین، رئیس جدید چند روز بعد از شروع به کار اعلام کرد که می‌خواهد ورود امام به تهران را به صورت مستقیم از تلویزیون پخش کند و این کار نیاز به همکاری کارمندان اعتصاب کننده دارد. روز دوازدهم بهمن، فرستنده‌های سیار به فرودگاه و مسیر استقبال از امام، فرستاده شدند و همه چیز برای پخش مستقیم آماده بود. اما کارکنان اعتصابی بر خلاف رویه‌ی معمول، برنامه‌های آن روز را بدون پخش سرود شاهنشاهی، شروع کردند و اولین تصاویر از فرودگاه روی آنتن آمد. این اتفاق باعث شد فرماندهی گارد شاهنشاهی دستور قطع پخش برنامه را بدهد. سازمان دوباره به تسخیر نیروهای نظامی در آمد و این روند تا 22 بهمن و پیروزی انقلاب ادامه داشت.
با پیروزی انقلاب، دولت موقت، صادق قطب زاده را به عنوان سرپرست رادیو تلویزیون منسوب کرد. در روزهای اولیه، بیانیه‌های گروه‌های مختلف در مورد انقلاب از تلویزیون پخش می‌شد. اما بعد از مدتی قطب زاده گفت به جای این بیانیه‌ها، «پیام‌های امام خمینی، مشکلات دولت و اخبار ستاد فرماندهی» را پخش می‌کنند. بعد از انقلاب بود که شبکه‌ی بین‌المللی تعطیل شد و در کنار شبکه‌ی اول که عمومی بود شبکه‌ی دو به شبکه‌ی فرهنگی هنری تبدیل شد. از همان زمان بود که پخش اخبار فرهنگی- هنری بخش ثابت شبکه‌ی دو شد. (البته در ساعت‌های مختلف)
کم کم ساعت‌های پخش اخبار، مشخص و ثابت شد. در پایان سال 72 (اواخر دوران ریاست محمد هاشمی) شبکه‌ی یک، سه بخش خبری 16، 19 و 21 داشت و شبکه‌ی دو هم سه بخش 17 و 30 دقیقه (انگلیسی)، 18 و 45 دقیقه (فرهنگی) و 22:30. (که پایان بخش برنامه‌های این شبکه بود)
«وظیفه‌ی اصلی ما اطلاع رسانی به مردم است. ما باید احساس کنیم در دنیای امروز مورد اعتمادترین اطلاعات را باید با ساده‌ترین روش در اختیار مردم قرار دهیم. اعتلای فرهنگی و بالا بردن فرهنگ عمومی، جز از طریق دادن اطلاعات انبوه به مردم امکان پذیر نیست.» این‌ها را علی لاریجانی در اولین سخنانش به عنوان رئیس صدا و سیما گفت. بعد هم تاکید کرد که کار صدا و سیما ارائه دادن بهترین و مورد اعتمادترین اطلاعات با روش ساده به مردم است. در دوران ریاست لاریجانی، بخش‌های خبری گسترده‌تر شدند و شبکه‌ی خبر و باشگاه خبرنگاران جوان تاسیس شدند.
دولت اصلاحات که روی کار آمد، بین اصلاح طلب‌ها و صدا و سیما درگیری‌های متعددی پیش آمد. اصلاح طلب‌ها به پخش برخی برنامه‌ها (مثل کنفرانس برلین) اعتراض داشتند و در مقابل انتظار داشتند بعضی از اتفاقات مثل ماجراهای کوی دانشگاه از سوی تلویزیون پوشش داده شود. مهم‌ترین انتقادهای این جریان در کتاب «سیمای اقتدارگرایی: تلویزیون دولتی ایران» نوشته‌ی مجید محمدی آمده است. (این کتاب در سال 79 چاپ شد) خبررسانی دیر هنگام، پوشش ندادن خیلی از خبرها با وجود راه اندازی شبکه‌ی خبر، دقت نکردن در ارائه‌ی خبرها و بی طرف نبودن در بسیاری از مسائل بعضی از مهم‌ترین انتقادهایی است که این کتاب به صدا و سیما وارد کرده بود. در پژوهش‌های خود سازمان صدا و سیما هم انتقادهای مردم به بخش‌های خبری سال 79 پوشش ندادن خبرهایی چون سفر خاتمی به فرانسه، اخبار مربوط به رئیس جمهور و اخبار مربوط به عبدالله نوری بوده است.
«تا آبان 78 خبر شبکه دو یک کپی ناقص از خبر شبکه یک بود. یعنی خبر شبکه یک 45 دقیقه پخش می‌شد، همان اخبار کمی خلاصه‌تر می‌شد و به مدت نیم ساعت در شبکه دو پخش می‌شد. فقط گوینده‌ها متفاوت بودند...» اگر بخواهیم یک چهره را به عنوان چهره‌ی تأثیرگذار خبررسانی سیما معرفی کنیم، بی شک باید به مرتضی حیدری اشاره کنیم. کسی که در سال 78 پس از گذشت سه سال از آغاز کارش در صدا و سیما، به عنوان کم اشتباه‌ترین گوینده‌ی خبر انتخاب شده بود. در همان زمان او با وجود سن و تجربه‌ی کم، در خبر رادیو جوان، شبکه دو، جام جم و اخبار ناشنوایان کار می‌کرد. وقتی ایده‌ی گفتگوی ویژه‌ی خبری مطرح شد، او هم به عنوان مجری این بخش انتخاب شد. بخش گفتگوی ویژه‌ی خبری اول یک بخش 15 دقیقه‌ای بود که هر شب در مورد موضوعات روز به گفتگو با مسئولان می‌پرداخت. کم کم این مدت زیادتر شد و تأثیر گذاری این بخش هم بیش‌تر.
خود حیدری می‌گوید: «من عاشق گفتگوی ویژه‌ی خبری هستم و آن را مثل فرزند خود می‌دانم.» انتخابات ریاست جمهوری سال‌های 80 و 84 و نقشی که این بخش خبری در گفتگو با کاندیدها داشت باعث جذب مخاطب بسیار شد. اما با کنار رفتن حیدری از مجری گری ثابت این بخش و کم شدن بار چالشی برنامه، از اقبال به این برنامه هم کاسته شد.
اما شبکه‌ی خبر آن طور که از آن انتظار می‌رفت، نتوانست وظیفه‌ی خود را انجام دهد و به عنوان یک شبکه‌ی خبری فارسی زبان بین‌المللی، جای خود را بین دیگر شبکه‌ها باز کند. ایده‌ی اولیه‌ی مسئولان سازمان این بود که این شبکه هر نیم ساعت اخبار کوتاه سه تا پنج دقیقه‌ای و هر ساعت اخبار هفت تا ده دقیقه‌ای پخش کند و در بین این بخش‌ها هم، گزارش، مستند خبری، تحلیل و میزگرد داشته باشد. این ایده عملی شد اما در هر صورت اخبار سیما و اخبار شبکه‌ی خبر هر دو از واحد مرکزی خبر تهیه می‌شدند و هر دو هم به شکل سنتی و نه اتوماتیک. همین‌ها باعث شد که شبکه‌ی خبر به عنوان یک مرجع خبری کامل در نیاید و نتواند چندان با دیگر بخش‌های خبری رقابت کند. گرچه بخش‌های موفقی مانند اخبار ساعت 20 هم در میان برنامه‌های شبکه‌ی خبر هستند.
آذر ماه 83 وقتی خاتمی برای آخرین بار به عنوان رئیس جمهور به دانشگاه تهران رفته بود، علاوه بر پوشش خبری معمول صدا و سیما، بخش تازه راه افتاده‌ی بیست و سی شبکه دو هم به این خبر پرداخت. مقایسه‌ی نحوه‌ی پرداخت بخش خبری رسمی و 20:30 به این موضوع، روش تازه پیش گرفته‌ی صدا و سیما را نشان می‌داد. دوربین بیست و سی از میان دانشجویان، فیلم می‌گرفت و به این ترتیب توانست جنجال و شلوغی آن محیط را به خوبی منتقل کند؛ دقیقاً بر خلاف شبکه‌ی یک که کاملاً رسمی با قضیه برخورد کرده بود.
این روش تازه که در ابتدای مدیریت عزت‌الله ضرغامی بر صدا و سیما اجرا می‌شد، برای خیلی‌ها جذابیت داشت. لحن صمیمی مجریان و شکسته حرف زدن، رعایت نکردن ترتیب سنتی خبرها، پرداختن به خبرهایی که دیگر بخش‌های خبری به آنها نمی‌پرداختند و شکستن برخی خطوط قرمز ویژگی‌هایی بود که بیست و سی را خیلی زود به یکی از محبوب‌ترین برنامه‌های تلویزیون تبدیل کرد. اضافه شدن کامران نجف زاده، خبرنگار خوش ذوق و متفاوت تلویزیون به مجموعه‌ی 20:30 هم باعث رشد این برنامه شد؛ جوری که یک مدت تیتراژ هر شب این برنامه از تصویر نجف زاده شروع می‌شد! یکی دیگر از ابتکارات بیست و سی در زمان انتخابات سال 84 خودش را نشان داد و آن هم دادن فرصت یک دقیقه‌ای به هر کاندید برای ارائه‌ی برنامه‌های خود بود. بعد هم اضافه کردن آیتم‌های مختلف مخصوص روزهای هفته بود. مثلا شنبه‌ها بخش ورزشی، چهارشنبه‌ها بخش پزشکی و...
همیشه انتقادهای مختلفی به این برنامه وجود داشته است. بعضی وقت‌ها بیش‌تر و بعضی وقت‌ها کم‌تر. اما همیشه هم بوده‌اند ایده‌هایی که این برنامه را از سقوط نجات می‌دادند. مثل بخش تازه تاسیس «صرفاً جهت اطلاع» که البته خود محمد دلاوری می‌گوید این آیتم خبری- طنز از نظر سازمانی ربطی به 20:30 ندارد. اما در هر صورت مردم این بخش را به نام بیست و سی می‌شناسند.
شبکه‌ی خبری العالم اولین شبکه‌ی تلویزیونی بین‌المللی ایران بود. ضمن این که اولین تجربه‌ی ایرانی‌ها در زمینه‌ی اتوماتیک کردن ارائه‌ی خبر هم محسوب می‌شد. یعنی این که از لحظه‌ی رسیدن خبر تا وقتی خبر روی آنتن می‌رود، روندِ اتوماتیک حاکم باشد و کار دستی این وسط نباشد که از دقت و سرعت می‌کاهد. آن طور که مسئولین این شبکه گفته‌اند، نرم افزار و سخت افزار لازم برای این کار را هم خود ایرانی‌ها طراحی کرده‌اند. اصلی‌ترین مخاطبان این شبکه هم مردم عراق، لبنان و سوریه هستند. (این را هم از نظرسنجی‌های صدا و سیما از مردم این کشورها می‌شود فهمید و هم از دفاتر این شبکه که در پایتخت‌های این سه کشور است)
مهم‌ترین آزمون برای این شبکه، حمله‌ی آمریکا به عراق بود. این حمله هم‌زمان بود با تاسیس این شبکه. العالم با کمک خبرنگاران محلی عراق توانست پوشش خوبی از اتفاقات عراق بدهد و همین باعث شد مردم عراق (که عموماً در آن زمان فقط رادیو تلویزیون ملی و العالم را در اختیار داشتند) به این شبکه روی بیاورند و به اخبار آن اعتماد کنند.
پرس تی وی هم که بعد از تجربه‌ی موفق العالم راه افتاد ، مخاطبان انگلیسی زبان را هدف قرار داده است و البته با توجه به قدرتمند بودن رقبایش هنوز به موفقیتی از جنس موفقیت العالم دست پیدا نکرده است. پیوستن چهره‌های مختلف و مشهور انگلیسی زبان به این شبکه هم همیشه از حاشیه‌های جذاب‌تر از متن این شبکه بوده‌اند. مثل ایوان ریدلی خبرنگار سابق روزنامه‌ی ساندی اکسپرس که بعد از مسلمان شدن، مجری گری یکی از برنامه‌های ثابت این شبکه را بر عهده گرفت یا لورن بوت، خواهر زن تونی بلر که او هم فعلاً در این شبکه مشغول است. همیشه هم مشکلات خاصی برای این شبکه وجود داشته است. مثل مسدود شدن حساب بانکی این شبکه در یکی از بانک‌های انگلیس که گفته شد به خاطر شکایت مازیار بهاری از این شبکه بوده است. آن طور که ضرغامی گفته، حالا صدا و سیما در پی راه اندازی یک شبکه‌ی خبری اسپانیولی زبان هم هست.
انتخابات سال 88 در صدا و سیما از جهات مختلفی، متفاوت با دوره‌های قبل بود. یکی از مهم‌ترین این تفاوت‌ها را باید پخش مناظره‌ی کاندیدها دانست. اما علاوه بر این بخش‌های خبری هم روزهای متفاوتی را تجربه کردند. به ویژه پس از انتخابات و در اتفاقات خاص آن روزها. پخش گزارش‌های مختلف از درگیری‌ها، آشوب‌ها، مواضع افراد مختلف و مانند آن از تلویزیون، باعث شد که مواضع صدا و سیما موافقین و مخالفین بسیاری پیدا کند. ضرغامی، رئیس صدا و سیما بعدها گفت که برخی از تصمیم‌های جنجال برانگیز و جریان ساز بخش‌های خبری صدا و سیما را خود او و بر اساس «اجتهاد رسانه‌ای» گرفته است:
«وقتی در تظاهراتی عکس امام را پاره کردند، یک ساعت مانده تا پخش خبر بیست و سی، معاون سیاسی تلفنی از من سوال کرد که از این تجمعی که انجام گرفت و برخی شعار علیه انقلاب داده و عکس امام را هم پاره کرده و روی زمین انداختند می‌توانیم تصویر نشان دهیم؟ همان لحظه بر اساس اجتهاد رسانه‌ای تصمیم گرفته شد. آن موقع برای من مثل روز روشن بود که اگر با هرکدام از دستگاه‌های نظارتی تماس می‌گرفتم و می‌گفتم ما می‌خواهیم عکس پاره‌ی امام را نشان دهیم آنها احتیاط می‌کردند و می‌گفتند مصلحت نیست! عصر عاشورای سال 88 جماعت اندکی زیر چهارراه فلسطین رقص و پایکوبی می‌کردند... آن موقع هم من از هر مسئولی می‌خواستم سوال کنم که آقا تصاویر امروز بعد از ظهر را در خبر نشان دهم یا نه یقین داشتم که همه مخالفت می‌کردند...» بر همین اساس است که خود ضرغامی معتقد است: «در خلق نهم دی، اول رهبر و مردم و بعد اقدام هوشمندانه‌ی صدا و سیما نقش داشت.»
«گفتگو می‌کنم با آقای ... کارشناس امور خاورمیانه»، «خب علی جان! امروز برامون چه خبری آوردی؟» این جملات را پیش از پاییز 88 نمی‌توانستید در بخش‌های رسمی خبرهای صدا و سیما ببینید. اما بالاخره پس از مدت‌ها، ساختار اخبار 14 و 21 شبکه‌ی اول سیما تغییر کرد و این دو بخش خبری با سر و شکل تازه‌ای که از شکل ظاهری اخبار بی بی سی فارسی گرفته شده بود، پخش شدند. تغییر هم یعنی صمیمانه‌تر شدن لحن مجریان، تغییرات گرافیکی و حتی تغییرات محتوایی خاص. راه افتادن مجله‌ی خبری 19:15 را هم که کار باشگاه خبرنگاران جوان است، می‌توان در همین زمینه تعبیر کرد.
