این مطلب را هم حدود هفت سال پیش برای «جام اصفهان» نوشتم. گذاشتنش در ویرگول شاید مقدمه ای باشد برای تحقیق مفصل تر و جدیدتر و برای کل ایران.
یکی از مسائل مهم برای تصمیم گیری در مورد مسائل فرهنگی، آگاهی از مخاطبان فعالیت های فرهنگی است. مطمئنا برنامه ای که برای افراد دبیرستانی برگزار می شود باید با برنامه ای برای دبستانی ها متفاوت باشد.
آن چه در این نوشته قصد بررسی آن را داریم، مساجد و کتابخانه های استان اصفهان است. بررسی این موضوع می تواند ما را در اظهار نظرهای خود در مورد میزان نیاز داشتن یا نیاز نداشتن به افزایش تعداد این مراکز فرهنگی دقیق کند. مخاطب این نوشته، احتمالا بیش تر اهل نظر باشند؛ چرا که اهل عمل قاعدتا باید آمارهای دقیق‌تری داشته باشند که ما نتوانستیم به چنین آمارهایی دسترسی پیدا کنیم.
متاسفانه آخرین آمار دقیقی که در رابطه با مساجد یافتم مربوط به سال 75 می شد. اما همین هم غنیمت است!
مخاطب مساجد، عموم مسلمان ها هستند. از جمعیت 3923255 نفری اصفهان در آبان 1375، 3901850 نفر مسلمان بوده‌اند. برای این مسلمانان، حدود 4000 مسجد وجود داشته است.
(آمار دقیق تر اماکن مذهبی اصفهان این گونه است: از مجموع 6000 مکان مذهبی در اصفهان در سال 1375، 4431 مسجد، 739 حسینیه، 518 زیارتگاه و امام زاده و 312 مکان مذهبی دیگر (نمازخانه، قدمگاه، زیارتگاه بزرگان دین، فاطمیه، مهدیه، زینبیه و...) وجود دارد)
این بدان معناست که برای هر 880 مسلمان، فقط یک مسجد وجود دارد! و حتی اگر تعداد کل اماکن مذهبی استان را در نظر بگیریم (که البته کار چندان دقیقی نیست) به ازای هر 650 نفر، یک مکان مذهبی در استان هست.
البته اصفهان تا سال 1385 به اندازه ی 633 هزار نفر افزایش جمعیت داشته است و من نتوانستم افزایش تعداد مساجد را در این مدت بیابم. اما نگاهی به قدمت مساجد استان در سال 75 می تواند کمی موضوع را روشن کند:
در این سال از مجموع حدود 4400 مسجد، 1000 مسجد قدمتی بالای صد سال داشته اند! حدود 280 مسجد طی 10 سال قبل ساخته شده بودند. یعنی اگر در مدت سال های 75 تا 85 هم در همین حد (280 مسجد) به تعداد مساجد استان اضافه شده باشد، با توجه به افزایش تعداد مسلمانان، آمار بدتر شده است. یعنی هر مسجد برای 960 مسلمان! بگذریم از این که مدیر اجرایی مرکز رسیدگی به امور مساجد استان، حدود یک ماه پیش، تعداد مساجد استان را 4000 مسجد بیان کرده بود. [خبرگزاری ایمنا- 30 تیر 1390]
مساحت مساجد هم در این میان به شکل ناکاملی بررسی شده است. حدود 1700 مسجد بین 100 تا 300 متر مربع مساحت شبستان‌شان بوده است. حدود 1300 مسجد کم تر و حدود 1100 مسجد بیش تر. اگر میزان مساحت مساجد نسبت به جمعیت مسلمانان نیز به دست می آمد امکان مقایسه با آمارهای جهانی بود. طبق یکی از استانداردهای جهانی در مورد کلیساها، به ازای هر نفر 0.5 متر تا 1.8 متر کلیسا باید وجود داشته باشد. [engineeringtoolbox.com]
بنا به آمارهای مرکز آمار، در سال 75 مساجد استان، 14 هزار نفر نیروی انسانی اعم از امام جماعت، هیئت امنا، مسئول کانون، خادم و... داشته اند. برای 4000 مسجد استان، 2000 خادم تعیین شده است.
اما نکته ی جالب در تعداد امامان جماعت مساجد است. برای 4431 مسجد استان، 2354 امام جماعت معین شده است که در این میان حدود 1500 نفر راتب، 600 نفر موقت و 200 نفر نایب بوده اند. یعنی همه ی مساجد، امام جماعت نداشته اند!
در مورد اماکن مذهبی دیگر به جز مسجد هم برای حدود 1500 مکان مذهبی، 190 امام جماعت معین شده بوده است. حال اگر مجموع امامان جماعت اماکن مذهبی استان را در نظر بگیریم، به یک امام جماعت برای هر 1500 نفر می رسیم.
در سال 1381، مساجد استان، 76 کانون فرهنگی- هنری و 72 کتابخانه با حدود 208 هزار جلد کتاب داشته اند. و البته مجموعا با 47000 عضو.
آماری که در این جا گفته می شود مربوط به کتابخانه های زیر نظر نهاد کتابخانه های عمومی است. مطمئنا کتابخانه های دیگری هم در استان هست که زیر نظر این نهاد نیست. این آمار نسبت به آمار مساجد به روزتر است. مربوط به سال 1387.
تعداد کل کتابخانه های اصفهان 144 تاست که از این لحاظ اصفهان مقام اول را در کشور دارد. از لحاظ زیربنا هم با 66782 مترمربع زیربنا مقام دوم را پس از تهران دارد و با 1217987 کتاب از این نظر مقام سوم کشوری را دارد.
مخاطب کتابخانه ها باسوادها هستند. با توجه به تعداد 3603068 نفر باسواد در اصفهان، هر 25000 نفر در استان، یک کتابخانه دارند. به ازای هر صد نفر باسواد 1.85 متر مربع کتابخانه وجود دارد. یعنی به هر نفر، کم تر از دو سانتی متر کتابخانه می رسد!
اگر این میزان را با گفته ی مدیرکل امور استان ها و انجمن کتابخانه های عمومی کشور که گفته است استاندارد جهانی، 8 سانتی متر مربع برای هر نفر است، [خبرگزاری مهر- 20 مرداد 1389] باید گفت زیربنای کتابخانه های اصفهان، یک چهارم مقدار جهانی است. گرچه یکی از آمارهای جهانی از نیاز به 2.8 تا 9 مترمربع کتابخانه برای هر نفر حکایت دارد. [engineeringtoolbox.com]
تعداد کل کتاب های کتابخانه های اصفهان، 1217897 جلد است. یعنی به ازای هر صد نفر باسواد 34 کتاب وجود دارد. اصفهان در این زمینه، مقام پانزدهم را در میان 30 استان دارد. البته باید توجه داشت که قم با 15 و تهران با 12 کتاب برای هر صد نفر رتبه های آخر این جدول هستند.
در اصفهانِ 1387، افراد مجموعا 1425370 بار به کتابخانه ها مراجعه کرده اند. جالب این جاست که تابستان ها، کم ترین مقدار مراجعه را داشته است. حدود 890 هزار نفر از مراجعه کنندگان، زن و حدود 532 هزار نفرشان، مرد بوده اند. با این وصف وجود 138 کتابدار زن و 64 کتابدار مرد چندان عجیب نیست.
سال 87 تعداد صندلی های مطالعه 8204 عدد بوده است. یعنی به طور متوسط در هر کتابخانه 57 صندلی و باز یعنی مقام 21 در کشور از این لحاظ. و در نهایت یعنی به ازای هر 1000 نفر باسواد 2 صندلی!
با توجه به 57778 نفر اعضای کتابخانه ها، به ازای هر صد نفر باسواد، 1.6 نفر عضو کتابخانه ها هستند. از این لحاظ اصفهان رتبه ی 22 جدول 30 استانی کشور را دارد.
29 هزار نفر دبیرستانی، 9 هزار راهنمایی، 5 هزار دبستانی، 4 هزار کاردانی، 8000 کارشناسی و 800 کارشناسی ارشد و دکترا آمار حدودی تعداد اعضای کتابخانه های اصفهان است.
از میان 36741 زن عضو کتابخانه ها، 19900 دبیرستانی، 5600 راهنمایی و 5200 کارشناسی به ترتیب بیش ترین تعداد اعضا را دارند.
برای مردها نیز همین ترتیب تحصیلی وجود دارد. یعنی از میان 21037 مرد عضو، 9800 نفرشان دبیرستانی، 3700 نفر راهنمایی و 2800 نفر کارشناسی هستند.
اصفهان مقام چهارم کشوری را در عضویت زنان در کتابخانه ها و مقام نهم مردان را دارد.
می گویند مهم ترین شاخص عملکردی کتابخانه ها تعداد کتاب امانت داده شده است. در اصفهان سال 87 تعداد 1088981 کتاب امانت داده شده است که بیش ترین مقدار آن در زمستان و کم ترین مقدار آن در تابستان بوده است! یعنی هر عضو به طور میانگین، 18.8 کتاب امانت گرفته است.
از لحاظ این مهم ترین شاخص عملکردی، اصفهان در کشور مقام هفتم را دارد. اما توزیع زمان امانت گرفتن کتاب در اصفهان با کشور متفاوت است. در کل کشور بیش ترین مقدار امانت گرفتن در بهار بوده است.
کتاب های امانت گرفته شده از نظر موضوع به این ترتیب بوده اند: 330 هزار کتاب ادبیاتی، 143 هزار کتاب دینی، 127 هزار کتاب کودک، 94 هزار کتاب علوم عملی، 82 هزار کتاب علوم خالص و 82 هزار علوم اجتماعی، 68 هزار کتاب تاریخ و جغرافیا، 49 هزار کتاب فلسفی، 40 هزار کتاب هنر، 34 هزار کتاب کلیات و 31 هزار کتاب زبان.
در کتابخانه های اصفهان، 425 کتاب بریل برای 5388 نابینای استان وجود دارد. البته باید در نظر گرفت که فقط 56 نابینا عضو کتابخانه های استان هستند.
امکانات جانبی کتابخانه های اصفهان گرچه چندان مطلوب نیست اما نسبت به استان های دیگر در مکان بالاتری قرار دارد. کتابخانه های اصفهان 257 رایانه دارند. 1.8 رایانه برای هر کتابخانه.
ضمن این که از میان منابع غیر کتاب 1038 نوار صوتی، 79 نوار تصویری و 2656 سی دی و دی وی دی وجود دارد.
این گزارش می توانست کامل تر باشد، اگر آمارها کامل تر در دسترس بود. اما همین آمارهایی که در بالا ارائه شد هم نشان دهنده‌ی این بود که در عرصه ی فرهنگی و مذهبی، اصفهان نیاز به پیشرفت زیادی دارد. چه در مقایسه با آمارهای جهانی و چه از لحاظ آن چه از اصفهان (به عنوان یکی از مراکز بزرگ فرهنگی جهان) انتظار می رود.
