کتاب «فرهنگ زبان‌آموز پیشرفتۀ فارسی» یک فرهنگ تک‌زبانه برای فارسی‌آموزان است. اولین بار آقای احمدی (نشر نویسه پارسی) خبر انتشار این کتاب را به من داد. پیش از این دو فرهنگ فارسی‌آموز دهخدا و کانون زبان ایران را مقایسه کرده بودم. در مطلب بعدی سعی می‌کنم این سه فرهنگ فارسی‌آموز را با هم مقایسه کنم. اما در این مطلب، کتاب جدید انتشارات سمت را بر اساس موارد زیر بررسی می‌کنم:
1- مقدمه‌ی کتاب (که به رایگان از صفحه‌ی کتاب در سایت انتشارات سمت قابل دانلود است).
2- متن کتاب (که نیمی از آن به مدت 10 دقیقه از طریق اپلیکیشن کتاب‌خوان انتشارات سمت قابل دیدن است).
کتاب «فرهنگ زبان‌آموز پیشرفتۀ فارسی» را پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت) تهیه کرده است. پدیدآور کتاب «دکتر سید مصطفی عاصی» است. چاپ اول کتاب در شناسنامه پاییز 1398 درج شده اما کتاب عملن در اسفند 1398 منتشر شده (همان طور که در صفحه ی کتاب در سایت انتشارات سمت نوشته شده است).
کتاب در چاپ اول (طبق گفته ی شناسنامه) در 500 نسخه چاپ شده و با جلد گالینگور و قیمت 280 هزار تومان در داخل ایران و 30 یورو (احتمالن برای خارجی ها و همچنین خارج از ایران) فروخته می شود. قیمت کتاب پشت جلد آن درج نشده است (طبق تصویر داخل سایت). نسخه ی الکترونیک کتاب (فقط مخصوص اندروید و از طریق اپ سمت که باید مستقیمن از سایتش دانلود شود) 38 هزار و 500 تومان فروخته می شود. کتاب عملن 896 صفحه است که شامل 31 صفحه مقدمه هم می شود. چند صفحه ی انتهایی کتاب چند عکس رنگی قرار دارد و در صفحات متن فرهنگ هم «مدخل ها» آبی رنگ هستند و برای ارجاع به صفحات رنگی هم علامت های آبی رنگی درج شده است.
عنوان انگلیسی کتاب به این شرح است:
Advanced Learner's Persian Dictionary
افرادی که نامشان در کتاب آمده است (به جز دکتر عاصی) به شرح زیر هستند:
آن طور که از بخش همکاران طرح مشخص است، این فرهنگ از سال 1384 در حال نگارش بوده است اما برای سال های 1389 تا 1391، 1394، 1397 و 1398 موردی ذکر نشده است و به نظر می رسد یا کار متوقف بوده است یا به دست خود دکتر عاصی پیش می رفته است. درباره ی مراحل انجام کار توضیح بیشتری داده نشده است.
به جز بخش اصلی کتاب که فرهنگ واژه ها را تشکیل می دهد، 31 صفحه ی اول کتاب شامل بخش های زیر است:
سخن آغازین کتاب شامل بخش های زیر است:
هدف از نوشتن این بخش طبق گفته ی کتاب این است که مطالب مشابه در متن فرهنگ تکرار نشوند و به فهم بهتر متن فرهنگ کمک شود. این بخش مفصل شامل زیربخش‌های زیر است:
گونه های فارسی نو، نکاتی درباره ی ساختمان واژه در فارسی امروز، تکواژ، تکواژ آزاد، تکواژ وابسته، سازه پیوندی، انواع واژه، انواع واحدهای واژگانی، برخی قواعد کلی تصریفی، تصریف اسم، جمع مکسر، ضمیر، ضمیر شخصی، ضمیرهای شخصی جدا، ضمیرهای شخصی پیوسته، ضمیر مشترک، ضمیر احترام، ضمیر اشاره، ضمیر پرسشی، ضمیر مبهم، ضمیر تعجبی، ضمیر شمارشی، صفت، تغییر مقوله از صفت به اسم، متمم صفت، صفت اشاره، صفت پرسشی، صفت تعجبی، صفت مبهم، قید، حرف اضافه، حروف اضافه مرکب، کسره اضافه، حرف اضافه «را»، فعل، ستاک حال و ستاک گذشته، تعریف ستاک گذشته، مصدر، انواع فعل از نظر ساختمان، فعل ساده، فعل پیشوندی، فعل مرکب و فعل همکرد، عبارت های فعلی، عبارت فعلی حرف اضافه ای، عبارت فعلی اضافی، صفت + بودن/شدن/کردن، پیوند یا حرف ربط، صوت، شبه جمله، نکته های کاربردی، فهرست منابع
نکته ی مهم در این بخش این است که در زیربخش «انواع واحدهای واژگانی» برچسب های انواع واحدهای واژگانی (که در فرهنگ آمده اند) این 14 مورد کلی ذکر شده است: اسم (خاص، جمع، مصدر، سرنام، اختصار)، صفت، فعل، قید، حرف (ربط، اضافه)، عدد (اصلی، ترتیبی)، ضمیر، صوت، نام آوا، وند (پسوند، پیشوند)، سازه ی پیوندی، نشانه ی ندا، عبارت (اصطلاحی، فعلی، عربی) و شبه جمله.
همچنین طبق مطالب ذکرشده در زیربخش «نکاتی درباره ساختمان واژه در فارسی امروز»، واحد اصلی این فرهنگ (به عنوان مدخل ها یا همان سرواژه ها) «واحد واژگانی» (lexical unit/ lexeme) است که هر صورتی از واژه ی ساده، مشتق، ترکیب و حتا عبارت اصطلاحی را شامل می شود.
در زیربخش «نکته های کاربردی»، 10 نکته درباره ی شباهت ها و تفاوت های کاربردی گروه هایی از واژه ها و اصطلاحات در جمله یا متن یا موقعیت های گوناگون آمده است و در متن فرهنگ در برخی سرواژه ها به این نکات ارجاع داده شده است.
مثلن شماره 1 نشانه «آ»، نام «آ». شماره 2 نشانه «ا»، نام «الف». در مجموع (با احتساب آ و همزه) 34 نشانه در این جدول ذکر شده است.
از این نشانه ها برخی موارد ذکرشده در فرهنگ برای هر سرواژه (مدخل) قابل مشاهده در یک صفحه است. مثلن واج نگاری، ذکر مقوله ی دستوری یا برچسب واحد واژگانی، رشته ی تخصصی سرواژه، ذکر مثال از پیکره، مشخص کردن سرواژه ها با بسامد بالا (با پنج علامت)، ارجاع به تصویر و... در مجموع 23 نشانه ی مختلف در فرهنگ به کار رفته است.
جدولی که در هر ردیف آن «نشانه ی آوانگار در فرهنگ زبان آموز»، «نشانه ی آوایی در الفبای آوانگار بین المللی (IPA)»، «حرف الفبا یا نشانه در خط فارسی»، «مثال فارسی» و «آوانگاری» ذکر شده است. در مجموع 31 نشانه ی آوانگاری ذکر شده است. سعی شده است نشانه های ذکرشده در فرهنگ ساده تر از نشانه های آوانگاری بین المللی باشد. به نظر می رسد کتاب به زبان علمی «واج نگاری» مدخل ها را ذکر کرده است اما این مسئله به صورت عمومی «آوانگاری» گفته می شود.
17 مجموعه تصویر به صورت رنگی درج شده است. مانند گل ها، میوه ها، ظرف ها، رنگ ها و...
«میوه ها» و «سبزیجات» هم جداگانه در این جدول ذکر شده اند و هم در یک ردیف دیگر تحت عنوان «میوه ها و سبزی ها». همچنین تصاویر بخش «رایانه» قدیمی هستند (مثلن ذکر «دیسکت» در این بخش) و مشخص نیست معادل های فارسی فرهنگستان در این بخش است یا واژه های متداول (مثلن به جای «کیبرد» «صفحه کلید» ذکر شده است اما به جای «ماوس» «موشواره» ذکر نشده است).
پس از پایان سی و یک صفحه ی ابتدایی کتاب (که با شماره صفحه های حروفی مشخص شده اند) متن فرهنگ شروع می شود.
در هر مدخل (سرواژه) موارد زیر ذکر شده اند:
1- نام مدخل به نگ آبی آمده است.
2- بین دو خط کج آوانگاری (واج نگاری) سرواژه نوشته شده است (مرز هجا هم مشخص شده است). مثلن: «ایمنی /`i.me.ni/».
3- در پرانتز کج (کمان مایل) مقوله ی دستوری سرواژه آمده است (برای سرواژه هایی که بیش از یک معنی دارند، مقوله ی دستوری برای هر معنی جداگانه آمده است). مثلن: «روبه رویِ (حرف اضافه)».
4- معنی سرواژه در ادامه آمده است. مثلن: «نقلیه: مربوط به جا به جایی؛ برای جا به جایی» یا «روبنا: بخشی از چیزی که دیده می شود. مقابل: زیربنا».
برای برخی مدخل ها (سرواژه ها) برخی از این موارد ذکر شده اند:
1- برخی از سرواژه ها شامل یک تصویر کوچک هستند. متاسفانه (حداقل در نسخه ی الکترونیک که من دیدم) برخی تصاویر درست چاپ نشده اند و فقط نمایی از تصویر پیداست.
2- جلوی برخی از سرواژه ها مثالی از پیکره داخل گیومه آمده است. مثلن: «بادوام: "این پارچه های دست بافت خیلی از پارچه های فرنگی بادوام ترند"».
3- کنار نام برخی مدخل ها علامت های «بسامد نسبی» آمده است. جایی از کتاب نتوانستم پیدا کنم که این علامت ها هر کدام دقیقن به چه معنا هستند. مثلن: وثیقه (دایره ی خالی)، روحانی (دایره ی یک چهارم پر)، اینجا (دایره ی نیمه پر)، نقطه (دایره ی سه چهارم پر)، وجود (دایره ی پر).
4- برای برخی سرواژه ها «ترکیب یا عبارت فعلی» با علامت لوزی توخالی آمده است. مثلن: «اسم: به اسم کسی بودن (عبارت فعلی)، اسم خود(م) را عوض می کنم (عبارت اصطلاحی)، اسم درکردن (مصدر لازم)».
5- برای برخی سرواژه ها «مشتق، ترکیب یا عبارت اصطلاحی» با علامت لوزی توپر آمده است. مانند: «اسلحه: اسلحۀ سبک، اسلحۀ سرد، اسلحۀ سنگین، اسلحۀ گرم».
6- برخی سرواژه ها با {} به یک نکته ی کاربردی (که در صفحات بیست و پنج و بیست و شش کتاب ذکر شده اند) ارجاع داده اند. مثلن: «آداب: نکته ی کاربردی {5}».
7- در برخی سرواژه ها با علامت مربعی که داخلش ضربدر خوده و یک فلش (همه به رنگ آبی) به تصویر رنگی ارجاع داده شده است. مانند: بال.
8- سرواژه های هم نگاشت با شماره ی آبی پس از سرواژه متمایز شده اند. مانند: «بار» که سه سرواژه ی مختلف دارد.
9- برخی سرواژه ها، واج نگاری گونه ی گفتاری هم دارند. مانند باران که به شکل بارون هم واج نگاری شده است.
در پتایان کتاب 8 پیوست آمده است. متاسفانه هنوز نتوانسته ام پیوست 4 و 6 را بررسی کنم.
در این بخش 2515 واژه ذکر شده است. احتمالن این پیوست همان فهرستی است که در نکته‌ی 9 زیربخش «ویژگی های این فرهنگ» بخش «سخن آغازین» ذکر شده است: واژگان محدود تعریف و واژه های آشنا (که در مراحل مقدماتی و متوسط زبان آموزی یاد گرفته شده اند).
در این بخش جدولی شامل چندین فعل (هر صفحه 36 فعل) آمده است و برای هر فعل «مصدر»، «ستاک گذشته، «ستاک حال» و در برخی موارد «ستاک حال 2» آمده است. مثلن: «افزودن: افزود، افزا، افزای». برای برخی فعل ها ستاک حال وجود ندارد. مثلن: «اندودن: اندود».
جدولی شامل شکل نوشتاری انگلیسی برخی از اعداد، تلفظ اعداد به فارسی و تلفظ اعداد به فارسی گفتاری.
جدولی از اسامی دخترانه شامل نام، تلفظ رسمی و تلفظ محاوره ای (برای برخی نام ها).
جدولی شامل نام استان، تلفظ نام استان، تلفظ محاوره ای نام استان (برای برخی استان ها)، نام و تلفظ مرکز استان و نام و تلفظ برخی شهرهای مشهور استان.
جدولی از اسامی فارسی کشورها و تلفظ آنها (برای برخی موارد دو تلفظ آمده است).
تالیف چنین فرهنگ پیکره بنیادی قطعن بسیار مفید است. توضیحات مقدمه، پیوست های گوناگون، تعریف های مفید و نکات ذکرشده برای هر مدخل و تصاویر گوناگون از ویژگی های مثبت کتاب هستند. به نظر می رسد با ارائه ی برخی اصلاحات می توان کتاب را بهتر هم کرد (مانند فهرست واژه های پربسامد برای سطوح مختلف زبانی، توضیح بیشتر فهرست ها، اصلاح تصاویری که درست چاپ نشده اند، ارائه ی نسخه ی الکترونیک کتاب و ترجیحن نسخه ی برخط کتاب، چاپ نسخه های جیبی و کم حجم کتاب و برنامه ریزی برای به روزرسانی مداوم کتاب و چاپ هرساله ی نسخه ی به روزشده ی آن).
