آزادسازي خرمشهر استراتژي عراق را در هم شكست
مصطفي خدابخشي
اشاره
در روند دفاع هشت ساله از آنجايي كه ايران نمي‌توانست درازدستي به اراضي خود را تحمل كند در سلسله‌عمليات‌هاي مشتركي با همكاري ارتش، سپاه و بسيج اقدام به بازپس‌گيري وجب‌به وجب خاك گرفت. يقيناً يكي از مهم‌ترين و تأثير‌گذارترين اين عمليات‌ها، عمليات بيتالمقدس است كه با اعجازي خاص طي 25 روز ضرب شبانه‌روزي خونين‌شهر را به دامان كشور بازگرداند تا امام خميني(ره) در جمله‌اي قصار آزادي آن را مرهون لطف خدا بيان كند.
واكاوي چند و چون آزادسازي خرمشهر ميسر نخواهد شد جز آنكه دقايقي را با مردان آن حماسه بزرگ سپري كرده و پرده از حقايق آن برداشت. در همين راستا با امير بختياري به گفت‌وگو نشستيم كه شرح آن را در زير مي‌خوانيد.
جناب بختياري! اولين برنامه نيروهاي نظامي بعد از سقوط خرمشهر چه بود؟ آيا تداركي براي بازپس‌گيري شهر ديده شده بود؟
بعد از سقوط خرمشهر اولين موضوعي كه مدنظر قرار گرفت جلوگيري از نفوذ بيش از پيش عراق و محصور شدن آن در خرمشهر بود. به طور طبيعي بعد از اين رويه برنامه‌هايي براي بازپس‌گيري مناطق اشغالي مد نظر قرار گرفته شد، منتها براي آزادسازي خرمشهر تقدم‌ها و اولويت‌هايي وجود داشت كه بايد آنها انجام مي‌شد تا به آزادسازي خرمشهر رسيد. ابتدا در جبهه گسترده 1600 كيلومتري كه در تمام طول مرزهاي مشترك عراق باز شده بود بايد به يك سازماندهي مشترك مي‌رسيديم. اينكه خرمشهر از دستور كار نيروي زميني حذف شده باشد يا ناديده گرفته شده باشد مطلقاً چنين چيزي وجود نداشت. از همان ابتدا آزادسازي به صورت يك تكليف و وظيفه به عنوان مأموريت و آرمان در دستور كار نيروي زميني قرار گرفته بود ولي بايد اولويت‌ها را رسيدگي مي‌كرديم.
امير! به اولويت‌ها اشاره كرديد. به جز سازماندهي خط آيا اولويت ديگري هم وجود داشت؟
ابتدا بايد گام‌هاي كوچك را برداشت تا به اهداف بزرگ رسيد. آن زمان كه عراق به ايران حمله كرده بود توان نظاميش 10 برابر ايران بود، به همين دليل نمي‌توانستيم بلافاصله حمله كنيم. اول اولويت‌ها لحاظ شد تا توان لازم براي بازپس‌گيري خرمشهر فراهم شود. لذا به فكر اين افتاديم كه ابتدا مناطق ديگري كه مقدور هست آزاد شوند و نيروهاي عراقي در ديگر مناطق تصرفي به عقب رانده شوند تا در همين فاصله نيروي زميني به بازسازي خود مبادرت كند و بعد به سراغ خرمشهر برود.
پس نيروي زميني به دنبال ترتيب‌بندي فعاليت‌ها بود؟
يقيناً. اگر شما به روند آزادسازي خرمشهر نگاه كنيد مي‌بينيد كه ابتدا عمليات ثامن الائمه براي شكستن حصر آبادان صورت مي‌گيرد، سپس عمليات طريق‌القدس براي آزادسازي بستان يا ميانه خوزستان اجرايي مي‌شود و بعد عمليات فتح‌المبين براي آزادسازي منطقه غرب انديمشك و دزفول انجام شد. در طول اين عمليات‌‌هاي سه‌گانه ضربات سنگيني به عراق وارد شد و طي آنها نيروهاي زيادي از عراق از بين رفت. در شرايطي كه ميوه رسيد و زمان براي آزادسازي خرمشهر مهيا شده بود، عمليات بيتالمقدس به مرحله اجرا وارد شد، در واقع در ادامه آن عمليات زنجيره‌وار قبلي بود كه توفيق حاصل شد تا نيروهاي مردمي سازمان‌يافته‌تر و منسجم‌تر در يك روند رو به تكامل به كمك ارتش بيايند تا در كنار هم خرمشهر را آزاد كنند.
19 ماه گذشت و سه عمليات به وقوع پيوست. يك مقدار در مورد خورد عمليات بيتالمقدس سخن بگوييد كه چگونه اين عمليات پيش رفت.
اگر اجازه بدهيد ما در اين زمينه از بحث‌هاي حرفه‌اي خارج شويم تا پيچيدگي كلام خوانندگان را خسته نكند، هر عمليات از اجزايي تشكيل مي‌شود. يك مرحله طرح‌ريزي آن، مرحله بعدي تهيه آن كه براساس آن نيازها سنجيده مي‌شود، بعد از اين مرحله به سراغ اجرا مي‌رويم و بعد از آن نيز مرحله هدايت پيش مي‌آيد تا طرح دچار تغيير و انحراف نشود.
عمليات بيتالمقدس نيز شامل همين چهار مرحله اصلي بود اما ويژگي‌‌اي كه آن را نسبت به ساير عمليات‌ها متمايز مي‌كند، ويژگي‌هاي خاص آن است. در ابتدا بايد بگويم اين عمليات را كسي نمي‌تواند به نام خود ثبت كند. در اين عمليات ملت ايران حضور داشتند و با مشاركت خود خرمشهر را پس گرفتند.
در مرحله طرح‌ريزي ويژگي بارز اين عمليات سرعت در طرح‌ريزي بود. دشمن را خوب ديدند و خوب برآورد كردند. صحنه عمليات درست پيش‌بيني شد و طرحي كه تهيه گرديد از اين قابليت برخوردار بود كه دشمن را غافلگير نمايد.
نكته‌اي كه در اين طرح مورد توجه قرار گرفته بود از كجا حمله كردن و چه زماني تاختن بود تا دشمن بايكوت شود.
طبق رول سال اول و دوم جنگ هم از سوي ما و هم از طرف عراق عمليات‌ها معمولاً هر 3 ماه انجام مي‌گرفت تا طي آن قواي مبارز تجديد شوند اما دراين عمليات روند حاكم شكسته شد تا عراق نتواند ساماندهي مناسبي به نيروهاي خود بدهد. بعثيون هيچ‌گاه فكر نمي‌كردند با يك برنامه‌ريزي منسجم بتوانيم پنج لشكر را از رودخانه عبور دهيم و در مقابلشان آرايش نظامي بگيريم.
آرايش و گسترش نيروهاي عراق نشان مي‌داد كه هيچ گاه پيش‌بيني اين هجم وسيع نيرو را نمي‌كردند ولي ما اين كار را انجام داديم و توانستيم در يك تك غافلگيرانه نيروهاي پدافندكننده عراق در غرب رودخانه كارون را زمينگير كنيم.
در مرحله تهيه تلاش شد عراق متوجه حركات و ساماندهي و جابه‌جايي نيروها نشود و تك اصلي ما را شناسايي نكند كه اين كار توسط يك سلسله اعمال حفاظت اطلاعات به دست آمد. علاوه بر اين در همين مرحله عملياتي با عنوان اميرالمؤمنين، 15 كيلومتر بالاتر از محل اجراي عمليات بيتالمقدس در غرب دزفول واقع در منطقه عملياتي فتح‌المبين در نظر گرفته شد تا با ورود نيروهاي لشكر 77 ارتش و برادران سپاه حواس دشمن را پرت كنند و آنها به نوعي دچار سرگيجه شوند. از طرف ديگر با اجراي اين عمليات در پي حذف بخشي از قواي دشمن بوديم تا نتوانند سدي در برابر آزادسازي خرمشهر شوند.
ويژگي ديگري كه عمليات بيتالمقدس دارد وسعت منطقه عملياتي آن است. وسعت منطقه عمل حدود 6 هزار كيلومتر در نظر گرفته شده بود كه در 5400 كيلومتر عمل شد. اين بزرگ‌ترين منطقه‌اي بود كه در طول جنگ ما براي آن فعاليت انجام داديم.
مسئله بعدي هجم نيرويي بود كه ما وارد عمل كرديم. سه لشكر به همراه چند تيپ مستقل از ارتش كه در مجموع 5/4 لشكر را به وجود آورد و همپاي ما برادران سپاه قرار گرفتند تا با استعداد خاص خود نيروي عظيمي در منطقه ايجاد شود.
يكي ديگر از ويژگي‌ها طول مدت عمليات است. مقاومت 25 روزه و ممارست در عمل باعث شد تا توان دشمن رو به ضعف برود و هجم وسيعي حدود 25 هزار نفر اسير به بار آورند.
امير شما به ويژگي‌هاي اين عمليات اشاره كرديد. دستاوردهاي آن چه بود؟
دستاوردها به دو دسته تاكتيكي و استراتژيكي تقسيم مي‌شود. دستاوردهاي تاكتيكي اين عمليات آزادسازي 5400 كيلومتر از مناطق اشغالي، انهدام نيروهاي دشمن، آزادسازي جاده اهواز ـ خرمشهر، شهر هويزه و پادگان حميد، وارد آوردن خسارت و تلفات به دشمن و عقب راندن دشمن از مناطق اشغالي و رسيدن به خط مرز مشترك است.
اما مهم‌تر از دستاوردهاي تاكتيكي دستاوردهاي استراتژيكي حائز اهميت آن، استراتژي عراق از حمله به ايران، به دست آوردن كرانه شمالي رودخانه اروند و لغو قرارداد الجزاير بود. آنها در سر حاكميت كامل بر اروند را مي‌پروراندند در حالي كه ايران به هيچ وجه نمي‌توانست سهم قانوني و شرعي خود را ناديده بگيرد. با آزادسازي خرمشهر و شكست حصر آبادان استراتژي عراق در هم شكست.
يكي ديگر از دستاوردهاي اثبات نيرومندي نيروهاي مسلح جمهوري اسلامي ايران بود و به عراق ثابت كرد كه ياراي مقاومت در برابر ايران را ندارد.
از اينجا به بعد است كه ما عراق را در خاك خودش تعقيب مي‌كنيم و اين كشور را وادار به پذير خواسته و اراده خود مي‌كنيم.
اثبات توانمندي سياسي نظام نوپاي جمهوري اسلامي دستاورد ديگري است كه در پي اين عمليات به دست آمد.
شما به تاكتيك‌‌ها اشاره كرديد. در آزادسازي بين سپاه و ارتش هدف مشتركي وجود داشت ولي گفته مي‌شود تفاوت‌هايي در تاكتيك به چشم مي‌خورد، دراين مورد توضيح دهيد.
من اصلاً به اين امر معتقد نيستم و در عمليات بيتالمقدس مثل عمليات فتح‌المبين، طريق‌القدس هماهنگي و همدلي كاملي بين نيروهاي ارتش و سپاه وجود داشت. نيروها به صورت ادغامي عمل مي‌كردند من اين موضوعي را كه شما مطرح كرديد مطلقاً قبول ندارم. يگان‌هاي سپاه داخل يگان‌هاي ارتش بودند و بالعكس. نيروها به صورت همتا در كنار هم و در يك خط عمل مي‌كردند.
فرمانده ميدان چه نيرويي بود؟
اين عمليات به صورت دو فرماندهي اجرا شد. يك وحدت فرماندهي بين سپاه و ارتش برقرار بود.
يعني بين شهيد صياد شيرازي و محسن رضايي بود؟
بله. اما در بين اين دو چه گذشت و چه قرار و مدارهايي گذاشته شده بود را خبر ندارم. ولي در مجموع مشكل وجود نداشت.
بعد از آزادسازي خرمشهر، ديوارهاي بصره لرزيد؟
اساس عمليات بيتالمقدس بر اين استوار بود كه شهر بصره تهديد شود. از نظر نظامي بين تهديد و تصرف بسيار تفاوت وجود دارد. ما به فكر تصرف بصره نبوديم. اين پيش‌بيني شده بود كه با تهديد بصره خرمشهر را محاصره كنيم و آن را از دست عراق خارج كنيم و يك عمل تا‌به‌تا انجام شود، اما در حين هدايت عمليات به اين نتيجه رسيديم كه اگر به سمت خرمشهر برويم زودتر به نتيجه مي‌رسيم، لذا طرح تغيير كرد و فلش‌هاي حمله به سمت شلمچه تغيير كرد.
با توجه به فاصله‌اي كه بين شلمچه و بصره وجود دارد هرگونه عمليات دراين منطقه ديوارهاي بصره را به لرزه درمي‌آورد و عراق هم اين دفاع شديد را سازمان داد تا دروازه‌هاي بصره را به سوي نيروهاي ايراني باز نگه ندارد.
يكي از مسائل مطرح در جنگ ناپاك بودن جنگ عراق است. آيا جنگ ايران پاك بود؟
جنگ پاك يعني شما فقط مناطق نظامي را بزنيد و مناطق غيرنظامي هدف قرار نگيرد.
عراق البته جنگ غير پاكي را انجام داد چون در تصرف شهرها و انهدام آنها هيچ رعايت قوانين جنگي را نكرد اما ايران اين را رعايت مي‌كرد اگر چه در آن زمان بحث جنگ پاك وجود نداشت. در مورد عمليات بيتالمقدس هم بايد بگويم از آنجايي كه عمليات در مناطق غيرمسكوني انجام مي‌شد و شهرهاي خرمشهر و هويزه كاملاً از وجود مردم خالي شده بود نمي‌توان گفت كه بحث پاك يا ناپاك در آن دخالت داشته باشد.
حرف آخر؟
من معتقدم تمام نيروهاي مسلح ايران در هر لباس و رنگي براي حفاظت از سرزمين در كنار يكديگر بودند. در اين جنگ فقط نيروهاي مسلح نقش نداشتند بلكه مهندسين نفتي، پزشكان، صنعتگران و هر شغل ديگري كه باعث چرخش چرخ اقتصاد كشور مي‌شد با ما همكاري داشتند و افتخارآفرين شدند و در مجموع بايد گفت نسل جنگ دين تاريخي خود را در قبال كشور انجام دادند.
امیررضا برزوئی
استاد: دکتر علی‌اکبر حسنوند
دفاع مقدس _دانشگاه آزاد تهران‌مرکز
