درباره آثاری که پس از چهل سال هنوز تازه و زنده است.
درباره مطهری زیاد گفته و شنیدهایم. متفکری که با گذشت چهل سال از شهادتش هنوز نام و آثارش فراموش نشدهاست؛ به راستی پس از این همه سال چه چیزی باعث شده ستاره مطهری همچنان در آسمان اندیشه و فرهنگ ایران بدرخشد؟ و چگونه آثاری که چندین دهه پیش نگاشته شده میتوانند برای امروز ما سودمند باشند؟
میکوشم هفت دلیل در این باره را به ترتیب از نگاه همدلانهتر تا نگاه نقادانهتر و شکاکانهتر فهرست کنم.
دلیل اول، «تأکیدات امام و رهبری» بر آثار این استاد است. امام (ره) در یک تعبیر ویژه درباره شهید مطهری میفرمایند: «فرد دیگری را نمیشناسم که آثارش بیاستثنا خوب و ارزنده باشد». همچنین رهبر انقلاب هم در موارد متعددی روی شناخت، بسط و تحلیل اندیشه این استاد فرزانه تأکید داشتهاند. حتی تعبیری از رهبر انقلاب نقل شده است که «هر کس یک دور آثار استاد مطهری را بخواند به یک سطح راقی (پیشرفته) از اندیشه دینی دست پیدا میکند». تفصیل این نظرات را انتشارات صدرا در کتاب «استاد در کلام رهبر» منتشر کرده است.
دلیل دوم، اعتمادی است که «شخصیت مطهری» ایجاد کرده. در واقع اعتمادآفرینی او ناشی از زندگی مجاهدانه و مخلصانه اوست که به شهادتش نیز منجر شد. مطهری این قدر که پس از شهادتش بهعنوان چهرهای مورد قبول و اقبال قرار گرفت، در زمان حیات خودش بیرقیب نبود.
دلیل سوم، «محبوبیت قبلی و مقبولیت عام» ایشان در طول سالیان گذشته است. چندین نسل پس از انقلاب به آثار ایشان رجوع کردهاند و از آن الهام گرفتهاند و پاسخ ابهاماتشان را در این آثار یافتهاند؛ پس این خود محرکی برای نسلهای بعد است که ببینند در این آثار چه نهفته است.
دلیل چهارم، «اثرگذاری تاریخی مطهری بهعنوان یکی از رهبران فکری انقلاب اسلامی» است. ما به هر میزان که به انقلاب اسلامی معتقد یا حتی منتقد باشیم، برای فهم اتفاقی که در تاریخ معاصرمان رخ داده و به یکی از بزرگترین انقلابهای جهان تبدیل شده، ناچاریم زمینههای فکری آن اتفاق را بشناسیم. یکی از مؤثرترین ارکان در پیریزی و امتداد انقلاب و نیز نظام جمهوری اسلامی، مطهری و آثارش بوده است. پس چه او را قبول داشته باشیم و چه نداشته باشیم، مطهری آینهی طرز فکر زمانهی نوین ماست.
دلیل پنجم، «تنوع آثار» استاد مطهری است. از تبیین عقاید اسلامی تا تحلیل تاریخ اسلام. از واکاوی ملیت و ایرانیت تا مباحث حقوق زن. از مباحث اخلاقی تا نظریات اجتماعی. از نظام اقتصادی تا فلسفه. از حجاب تا جهاد و... شاید هیچ دینشناس و اندیشمندی نمیتوانید پیدا کنید که با این دامنهی تنوعی که آثار استاد مطهری دارد، مباحث دینی را تشریح کرده باشد. این برای کسانی که میخواهند فهم جامع و همهجانبهای از دین داشته باشند بسیار مغتنم است.
دلیل ششم و بسیار مهم، «ویژگیهای محتوایی» آثار استاد مطهری است. مسالهمند بودن و به روز بودن، نگاه جامع به منابع دینی، داشتن نگرشی کلان به مقوله عظمت و انحطاط مسلمین، داشتن نگاهی نقادانه و همزمان همدلانه به سنت و تجدد، تفکر مجتهدانه و موشکافانه، حفظ و صیانت از اصالت متون و احکام دینی در عین تلاش برای تبیین کارآمدی و روزآمدی دین و... ویژگیهای فکری مطهری است که در آثارش منعکس شده.
و اما دلیل هفتم، که میتواند برای ما نوعی اعتمادآفرینی داشته باشد، «ویژگیهای بیانی» استاد است. مطهری با زبانی با ما حرف میزند که دو ویژگی دارد: اولاً «استدلالی» است و ثانیاً «ساده» است. ساده و مستدل بودن گفتار ایشان به ما کمک میکند که قبل از آن که با احساس خود تحت تأثیر سخنانش قرار بگیریم، فکر خود را فعال کنیم و قدرت تعقل خود را پرورش دهیم. برخلاف متنهای دیگری که چه درست بدانیمشان و چه غلط، صرفا دیدگاه خود را با یک بیان قوی القا میکنند. متن مطهری نه شاعرانگی متنهای شریعتی و سروش را دارد، نه پیچیدگی سخنان آیتالله جوادی آملی یا مرحوم علی صفایی را و نه مثل آوینی ما را مقهور سحر کلام زیبای خود میکند. مطهری به راستی همزمان از سویی آموزنده و از سوی دیگر تفکرپرور است.
گفتیم که کلام مطهری ساده است. ایشان در مقدمه «داستان راستان» مینویسد: متن باید ساده باشد تا ذهن مخاطب بهجای درگیری با رمزگشایی از متن، درگیر نتیجهگیری عقلانی از آن بشود. عدهای این سادگی بیان را ضعف میدانند. اما برای مطهری و خوانندگانی که دنبال رشد فکری خود هستند، این نقطهضعف، نقطه قوت محسوب میشود. سادگی آثار مطهری کمک میکند ما بتوانیم کنار هر جمله او یک «چرا؟» بگذاریم. در نتیجه، مطالعه آثار مطهری وقتی صد در صد مفید است و میتواند به برخورد عمیق و اجتهادی با آن منجر شود، که:
نوشتاری از محمدجواد میری؛ نویسنده و پژوهشگر حوزه انقلاباسلامی با اندکی تصرف و تلخیص