آب، آبادانی، این دو کلمه در کنار هم تاثیر آب را در زندگی انسان نشان می دهد و هرکجا رودی گذشته تمدنی شکل گرفته است، مانند شکل گیری تمدن های ابتدایی در منطقه بین النهرین. اما دستیابی به آب در مناطق کویری قصه متفاوتی دارد که موزه آب یزد آن را به تصویر کشیده است.
موزه آب یزد در محل خانه تاریخی کلاهدوز واقع شده که زمان ساخت آن به دوره قاجار باز میگردد. این خانه به دستور سید علی اکبر کلاهدوز از تجار معروف یزد در سال 1266 ه.ش ساخته شده است و دارای ویژگی های خاص معماری منطقه کویری و خاص شهر یزد است و به دلیل آنکه خانواده کلاهدوز یکی از خانواده های بزرگ و صاحب قدرت در شهر یزد بوده است، بنابراین انشعابی از دو قنات رحیم آباد و زارچ از زیر آن می گذشته است. هنوز محل دسترسی به آب جهت استفاده یا برداشتن آب برای مصارف گوناگون در پایین ترین طبقه این خانه وجود دارد و یکی از جاذبه های خانه کلاهدوز است.
موزه آب یزد در حاشیه بافت تاریخی شهر و در محدوده میدان امیرچخماق و نزدیک راسته ی بازار زرگرهای یزد واقع شده است، پس از گذر از ورودی خانه کلاهدوز و رسیدن به حیات خانه از راه پله ای که در دست راست شما واقع شده است به طبقه زیر زمین می رویم تا از موزه بازدید کنیم.
شاید برای شما ماکتی که در ابتدای ورودی زیر زمین قرار دارد چندان مهم نباشد اما باید بدانید که ماکت یکی از داستان های مهم روزگاران گذشته شهر یزد را روایت می کند، ماکت نمایی کلی از شهر یزد و مناطق اطرافش را نشان می دهد و قصه رسیدن آب به شهر را در روزگاری که آبرسانی به سادگی و سهولت امروز نبود را به تصویر می کشد.
در مناطق کویری به دست آوردن آب به راحتی میسر نبود و مردم تلاش بسیاری می کردند تا آب پیدا کنند تا به واسطه آن زندگی در شهر جریان داشته باشد، تکنولوژی که مردم ایران زمین آن را احیا کرده بودند و در مناطق مختلف رواجش دادند قنات بود که از تمدن بین النهرین برگرفته شده بود. یکی از شگفت انگیز ترین و طولانی ترین قنات ها در ایران واقع شده است. جالب است بدانید که در سال 2016 قنات ایرانی تبدیل به یک میراث جهانی شد.
اما قصه رسیدن آب به شهر از زمانی شروع شد که بارش های فصلی در ارتفاعات به صورت باران و برف، پس از جاری شدن در پایین دست و دشت ها به لایه های زیرین سطح خاک نفوذ کردند و رفته رفته سفره های آب زیر زمینی را تشکیل دادند و مردمان که به دنبال آب بودند اقدام به حفر چاه می کردند تا به منبع اصلی آب دست یابند. اما یافتن آب در دشت و هدایت آن به شهر چگونه ممکن بوده است؟ مهمترین مسئله ای که باعث جذابیت قنات می شود همین بحث انتقال است که ابتدا با فاصله های معینی اقدام به حفر چاه می کردند و هر چاه با توجه به شیب سطح زمین ارتفاع خاص خودش را داشت. در لایه زیرین تونلی حفر می شد و چاه ها را به هم ربط می داد و دارای شیب مشخصی بود که باعث حرکت آب در تونل می شد. در فاصله های مشخصی شیب تند تر می شد تا جریان آب شتاب پیدا کند و آب مسیر دشت تا شهر را طی نماید. پس از رسیدن به شهر بناهایی به نام آب انبار ساخته شده بود که آب مصرفی مورد نیاز در آن ذخیره می شد و این آب انبارها در نواحی مختلف شهر وجود داشت در کنار مسجد جهت وضو گرفتن و مصارف مسجد یا در جاهای مختلف شهر که توده مردم حضور داشتند. (آب انبار خودش قصه مفصلی دارد که باید با هم مرور کنیم)
هزینه ساخت قنات معمولا توسط بزرگان شهر تامین می شد و قنات را وقف عام می کردند و مسیر قنات نیز از زیر خانه این افراد می گذشت و درب منزلشان به روی مردم باز بود تا بتوانند آب تهیه نمایند. آب پس از عبور از شهر به سمت باغات و زمین های کشاورزی می رفت تا به مصرف کشاورزی برسد و اینگونه سفر قطره آب از آسمان تا به شهر و دشت و پای درخت طی می شد و یک نمونه توسعه پایدار سنتی را شکل می داد.
نکته ای که در مورد قنات شاید دانستنش خالی از لطف نباشد این است که حفر قنات توسط افرادی به نام مقنی انجام می شد این افراد لباس و وسایل مخصوص حفر قنات داشتند و با تجربه ای که داشتند در زیر زمین اقدام به حفر تونل می کردند و مسیر را برای رسیدن آب به وجود می آوردند، گاهی در این راه نیز جانشان را از دست می دادند. در اتاق های موزه نمونه ای از لباس ها و وسایل حفر و ابزار تقسیم آب را مشاهده می کنید و حتی نمونه وقف نامه های آب نیز در این مجموعه وجود دارد. خود خانه کلاهدوز هم می تواند به شما یادآور شود که آب چه تاثیری در زندگی مردم یزد داشته است.
