وقتی آب در مسیری جاری شد رود را می سازد و می تواند آبادانی و زندگی را شکل بدهد، اما هدایت و بهره گیری از آب هنری بود که در سالیان دراز مردم تمدن های گوناگون از آن استفاده کردند تا بتوانند به زندگی خود ادامه دهند.
یکی از کارهایی که در روزگاران دور جهت حفظ و مدیریت مصرف آب انجام می شد، ساخت منبعی بزرگی به نام آب انبار بود که در ادامه قنات بود و در تابستان و زمستان محلی بود برای تهیه آب تا مردم به زحمت آب به دست نیاورند، هزینه ساخت این بنا مانند قنات، توسط بزرگان و اعیان شهر تقبل می شد و وقف عام می شد. آب انبار در نواحی مختلف ایران به اشکال مختلف ساخته شده که روش ساخت آن و مصالح به کار رفته در آن بسته به موقعیت مکانی متفاوت بوده است.
در شهر یزد 75 آب انبار ثبت شده وجود دارد. اصل سازه آب انبار در زیر زمین قرار دارد و یک طاق گنبدی شکل نمایان گر وجود آب انبار در فضای بیرون است. آب انبار از اجزای مختلفی تشکیل شده که شامل: مخزن اصلی، طاق گنبدی شکل، بادگیرها، سردر، راه ورودی،پاشیر می شد. در ساخت آب انبار از مصالحی استفاده می شد که در برابر رطوبت و آب مقاوم بودند.
برای ساخت آب انبار ابتدا زمین را به مقدار مشخص حفر می کردند، پی سازه را با شفته های آهک پایه ریزی می کردند و با سنگ، آجر و ساروج بقیه بنا را احداث می کردند، فضای بیرونی آب انبار که شامل سردر، پلکان دسترسی، نمای بیرونی طاق گنبدی شکل، بادگیرها و ... می شد، با توجه به محل احداث و متولی ساخت آب انبار ساخته و تزیین می شد.
پس از اتمام مراحل ساخت آب انبار، راه آب برایش ایجاد می شد که واسط قنات و آب انبار بود و از طریق دریچه ورودی آب انبار آب وارد مخزن اصلی آب انبار می شد و پس از پر شدن مخزن، دریچه ورودی بسته می شد. این کار معمولاً توسط فردی به نام میرآب انجام می شد که مسئول تقسیم آب بود، در زمان مشخص کار باز کردن دریچه تکرار می شد. آب در آب انبار راکد می ماند پس بادگیرها وظیفه تهویه هوای داخل مخزن را داشتند و سقف گنبدی شکل باعث به چرخش درآمدن هوای داخل مخزن می شد و در نتیجه آن آب خنک می شد و از گندیدن آب جلوگیری می شد. علاوه بر این در داخل آب انبار سنگ نمک و یا آهک وجود داشت که از گندیدن آب جلوگیری می کرد، ماهی را هم در آب انبار رها می کردند تا باکتری های مضر در آب را از بین برد، زغال نیز در آب انبار وجود داشته که بوی نامطبوع آب را از بین می برده است، خشت نیز در آب انبار نقش رسوب گیر داشته است، همه اینها به نوعی عمل تصفیه آب را انجام می دادند. مردم برای تهیه آب رجوع می کردند و از طریق پلکان دسترسی که از تعداد زیادی پله تشکیل می شده پایین می رفتند و آب تهیه می کردند.
نحوه نگهداری آب انبار از مواردی بوده که از ابتدا به آن توجه شده است، در فاصله زمانی مشخص یا موراد ضروری، آب موجود در آب انبار را تخلیه می کردند و بعد از آن دیواره ورودی که در انتهای پلکان دسترسی با آجر پوشیده شده بود را تخریب می کردند و وارد مخزن می شدند، نظافت داخل مخزن یا احیاناً تعمیر لازم را انجام می دادند و دوباره دیواره را می پوشاندند و مجدد از آب انبار استفاده می کردند.
آب انبارها معمولا در مناطق مرکزی شهر و نزدیک محل زندگی مردم وجود داشتند، و یا آب انباری شخصی بود در داخل ملک افراد و کاخ ها احداث می شد. در دوره پهلوی اول استفاده از آب انبار کم کم از رونق قبلش کاسته شد و لوله کشی و استفاده از شیر آب در خانه ها مرسوم شد. امروز بنای آب انبارهای یزد وجود دارند، برخی از این آب انبارها برای بازدید عموم باز هستند و بعضی از آنها تغییر کاربری داده شده اند و در حال استفاده های گوناگون هستند.
*موارد گفته شده در مورد ساختمان آب انبار با توجه به آب انبارهای شهر یزد گفته شده است و این سازه کاربردی در نواحی مختلف تفاوت ساختاری دارد.
