بادگیر، تهویه هوای سنتی ایرانی و یکی از اجزای معماری سنتی ایرانی که در نواحی گرمسیر ایران هنوز قابل مشاهده است. نماد معماری کویری ایران است و چشم انداز شهرهای این منطقه را جذاب کرده است. بلندترین بادگیر ساخته شده هم متعلق به باغ دولت آباد در یزد است.
ظاهر و عملکرد بادگیرها در هر نقطه متفاوت است. به عنوان مثال در شهر یزد به خاطر واقع شدن شهر در میان دو کوه و کم بودن میزان گرد و خاک، بادگیر چند وجهی است اما در شهرهای میبد و اردکان به خاطر وجود دشت در اطراف شهر، برای جلوگیری از ورود گرد و خاک به داخل خانه، بادگیر را یک طرفه و پشت به باد می ساختند، یا در شهر کرمان معمول است در انتهای بادگیر باغچه ای وجود دارد تا باد بعد از برخورد به آن رطوبت و خنکی بیشتری را جذب نماید و به اینصورت هوای داخل ساختمان را خنک نماید.
چند وجهی ساختن بادگیر به علت ویژگی شهر یزد باعث می شد از وزش باد در جهت های مختلف استفاده شود و باد به داخل خانه هدایت شود ساختمان بادگیر از آجر بوده و کانال های هوا درون آن ایجاد می شد. تمامی این کانال ها در تمام مدت باد را به داخل هدایت نمی کردند فقط کانالی هایی که در مسیر باد قرار داشتند باد را به داخل هدایت می کردند و کانال مقابل باد را به بیرون بر می گردانده است ( اگر در زیر دهانه بادگیر بایستید و دستمالی نازک زیر دهانه بگیرید به سادگی متوجه ورود باد از یک دهانه شده و در دهانه مقابلش خواهید دید که دستمال به سمت بالا کشیده خواهد شد) و این چرخش هوا در پایین بادگیر و در داخل اتاقی از عمارت که به اتاق بادگیر معروف بود انجام می شد (جالب است بدانید سقف این اتاق از دیگر اتاق های عمارت کوتاه تر بوده است و گاهی مواد غذایی فساد پذیر را در این اتاق نگهداری می کردند که خنک باقی بمانند). معمولا حوض آبی در پایین دهانه بادگیر قرار داشت که در تابستان درون آن آب جریان داشته و باد در برخورد با آب مرطوب و خنک می شد و هوای فضای داخلی خانه را خنک می کرد. اتاق بادگیر به سرای اصلی راه داشت و از اتاق های کناری نیز راه دسترسی به آن وجود داشت و اتاق های دیگر به وسیله درب و پنجره هایی که در بالای سردرشان قرار داشت تهویه می شدند.
در زمستان برای جلوگیری از ورود سرما به داخل ساختمان عمارت ابتدا آب حوض داخل اتاق را خالی می کردند و درب های دسترسی به اتاق بادگیر را هم بسته نگه می داشتند و همینطور پنجره های سردر اتاق ها را می بستند تا هوای گرم را در خانه حفظ نمایند.
شاید برای شما سوال پیش بیاید که اگر سازه بادگیر آسیب ببیند چطور ترمیم می کنند؟ یعنی اگر سازه بادگیر اسیب دید آن را تخریب می کردند و از نو می ساختند؟ خب باید به بدنه سازه نگاه کنید که و جای تیرهای چوبی که بعد از ساخت سازه بریده شده است و اگر سازه بادگیر نیاز به ترمیم و بازسازی داشت با کمک گرفتن از آن باقی مانده تیرهای چوبی مجدد داربست بسته می شد و روی سازه قبلی ترمیم یا تعمیر انجام می شد.
