در سالهای اخیر ظرفیت دانشگاههای کشور و شمار دانشجویان مقطع ارشد و دکترا افزایش پیدا کرده است و به دنبال آن چاپ مقالههای علمی – پژوهشی، ترجمه و تألیف کتابهای تخصصی در فضای دانشگاهی به امری ضروری تبدیلشده است. دغدغۀ بسیاری از کتابها و مقالههای پژوهشی، برطرف کردنِ نیازهای علمی دانشجویان رشتههای تحصیلی مختلف است. اما این سکه روی دیگری هم دارد؛ نظام آموزشی برای فعالیتهای علمی مختلف ازجمله تدریس، برگزاری کنفرانس، انتشار مقاله، کتاب و غیره امتیازاتی در نظر میگیرد. دانشجو میتواند با چاپ مقاله، رزومۀ خود را پربار کند. مدرس دانشگاه هم میتواند با ترجمه و تألیف، رتبۀ خود را در سلسلهمراتب دانشگاهی بالاتر برده به حقوق و مزایای بیشتری دست پیدا کند.
با حاکم شدنِ روحیۀ رقابتی در فضای علمی، بعضاً شاهد انتشار آثاری هستیم که دغدغۀ نویسندهشان صرفاً کسب امتیاز بوده است. تشخیص کیفیت نازل محتوای بسیاری از این آثار به دلیل تخصصی بودنِ واژگان و موضوعهایی که پوشش میدهند کار آسانی نیست. اگر یکبار هم گذرتان به خیابان انقلاب افتاده باشد تبلیغات رنگارنگ «مقالۀ ISI» و «پایاننامه» از نظرتان گذشته است. این بدان معنی است که دانشجویان زیادی، با پرداخت هزینۀ مادی، خود را از هزینۀ زمانی و فکری تألیف مقاله معاف میکنند. کافی است، فارغ از رشته و دانشگاه، چند پایاننامه را ورق بزنید تا به عمق قضیه پی ببرید. البته بسیاری از این آثار نه به دست کاسبان مقالۀ خیابان انقلاب، بلکه توسط مدرسان و دانشجویان تهیه شدهاند. جالبتر اینکه همان مقالههای عمدتاً «کُلاژ» شده برای نویسنده، استاد راهنما و مشاور، طبقِ قوانین وزارت علوم، امتیازهایی دارند.
تألیف کتاب پیچیدگیهای دیگری را هم به بحث اضافه میکند. فارغ از امتیازی که هر کتاب تألیفی یا ترجمهشده برای نویسندهاش به ارمغان میآورد، فروش اثر و احیاناً تجدید چاپ آن، برای ناشر و نویسنده، آوردۀ مالی به دنبال دارد. ضمناً اگر کتاب به بحثی تخصصی با جامعۀ آماری محدود پرداخته باشد، بازار فروشِ آثار تألیفی و ترجمهشدۀ دیگر را محدودتر خواهد کرد؛ این قضیه وقتی دردناک میشود که اثر «موفق» مصداق کتابسازی و سرقت ادبی باشد. برای تعریف کتابسازی به یادداشت یونس کرامتی اشاره میکنم: «کتابسازی: فرایند شکلدهی به تمام یا بخش مهمی از یک اثر صرفاً با کنار هم «چیدن» آثار و اندیشههای دیگران با ذکر نام آنان اما بدون کمترین نوآوری…» (وبسایت خبرگزاری کتاب ایران، 1393). بررسی ویژگیهای مذکور در آثار تخصصی امری است چالشبرانگیز. در ادامۀ این نوشتار به بررسی موردی یکی از آثار حوزۀ موسیقی میپردازیم.