ارزیابی مالی اقتصادی (یا طرح توجیهی) فرایندی است که معمولا قبل از اجرای یک پروژه انجام می شود. در این نوشته بررسی می کنیم که این فرایند شامل چه مراحلی است و ضرورت انجام هریک از این مراحل چیست.
چه در حال گرفتن تسهیلات از بانک باشیم و چه به دنبال شروع کسب و کاری برای خودمان بهتر است با دید باز به استقبال کار برویم. لازم است اطلاع دقیقی از شرایط محصول مورد نظر در بازار و هزینه های آتی کسب و کار داشته باشیم.
یک طرح توجیهی معمولا شامل سه بخش اصلی و اساسی است
1. تحقیقات بازار
2. ارزیابی فنی
3. ارزیابی مالی و اقتصادی
اگر چه ممکن است برخی مشاوران طرح هایی با چهار یا پنج فصل ارائه کنند اما سه بخش اصلی و جدا ناشندنی هر ارزیابی همین سه مورد است. در زیر به بررسی هریک از مراحل، نحوه انجام و ضرورت آنها می پردازیم.
1. تحقیقات بازار
تحقیقات بازار اولین و کلیدی ترین بخش ارزیابی یک طرح تجاری است. اطمینان از اینکه برای کالا یا خدمات مد نظر در بازار تقاضایی وجود دارد. عدد دقیق این تقاضا (بنا بر واحد سنجش محصول) چیست؟ پیش بینی تقاضا برای سه یا پنج سال آینده چقدر است؟ و اینکه روند بازار و فعالین فعلی بازار چه کسانی هستند و چه برنامه های آتی ای دارند؟
نکته مهم در استفاده از روش های تحقیقات بازار علم به محدودیت های هر یک از روش ها و دقت هر یک از آنهاست. لذا پیشنهاد می شود حداقل از دو یا سه روش برآورد بازار صورت گرفته و سپس تطبیق داده شوند
یکی از روش های معمول تحقیقات بازار برای کالاها استفاده از آمارهای رسمی است. به این صورت که مجموع تقاضای یک کالا خاص برابر است با میزان تولید کالا در ایران به علاوه میزان واردات همان کالا منهای میزان صادرات آن. در واقع در این حالت کشور را به عنوان یک سیستم بسته در نظر می گیریم که مجموع ورودی آن (تولید و واردات) الزاما برابر خروجی آن (صادرات و مصرف داخلی) است. در این روش ساده سازی شده دینامیک بازار و مصرف به خصوص در کالاهای سرمایه ای در نظر گرفته نمی شود. نکته حائز اهمیت در این روش آن است که نرخ جانشینی کالا (یعنی تعویض کالا فرسوده با جدید) هم به عنوان بخشی از تحلیل در نظر گرفته شود چرا که شاید نرخ رشد طبیعی بازار، حجم بازار مطلوبی را نشان ندهد. برای این روش می توان از آمارهای رسمی گمرک برای تجارت خارجی و از آمارهای وزارت صمت (صنعت معدن تجارت) برای آمارهای تولید استفاده کرد. مشکل دیگر این روش آن است که از آنجایی که اطلاعات دقیق میزان تولید هر واحد صنعتی وجود ندارد، باید راندمانی را به تمام صنعت نسبت داد. که خلاف واقعیت است اما با اندکی خطا نتایج مطلوبیی را ارئه می کند. در نمودار زیر به طور شماتیک این روش را مشاهده می کنید.
بهتر است تحقیقات بازار از دو یا چند روش انجام شود و نتایج حاصله با هم مقایسه شوند. روش دیگری که می توان برای تحقیقات بازار کالا یا خدمات استفاده کرد روش برآورد مستقیم است. در این روش کاربردهای مختلف کالا یا گروه های هدف آن مورد بررسی قرار گرفته و ضمن بخش بندی بازار نسبت به برآورد جمعیت، ضریب مصرف اقدام می شود. مثلا می توان برای برآورد مستقیم تقاضای بازار فیلتر هوای خودروی سواری پراید، تعداد کل پرایدهای کشور به عنوان جمعیت گروه هدف در نظر گرفته می شود. در مرحله بعد باید ضریب مصرف محصول برآورد شود، مثلا برای این کالا چون با هر بار تعویض روغن معمولا این فیلتر هم تعویض می شود احتمالا دوبار در سال تعویض می شود. با در نظر گرفتن درصدی خطا (کسانی که تعویض نمی کنند یا پرایدهایی که در پارکینگ هستند) حجم بازار سالیانه فیلتر هوای پراید را بدست می دهد. هرچه بخش بندی بازار در این مرحله دقیق تر باشد حجم بازار بدست آمده دقیق تر خواهد بود. در همین مثال اگر بتوان پرایدهای تاکسی را از شخص تمیز داد (به دلیل مصرف بیشتر تاکسی ها) حجم بازار را می توان دقیق تر برآورد کرد.
در پایان تحقیقات بازار به این سوال پاسخ داده می شود که آیا تقاضای پاسخ داده نشده یا پنهانی در بازار وجود دارد؟ اگر پاسخ مثبت است مقدار دقیق آن و نرخ رشد آن در سال های آتی چقدر است؟ نرخ رشد از آن جهت اهمیت دارد که گاهی استفاده از یک محصول با عرضه یک تکنولوژی برتر رو به افول می رود.
مرحله دوم ارزیابی فنی
در این مرحله بررسی می شود که روش تولید قطعه یا خدمات چیست؟ ورودی ها و خروجی های سیستم برای تولید کالای مذکور چیست ؟ و احیانا کالاهای میانی یا کالاهای کناری تولید شده در کنار کالای نهایی چه چیزهایی هستند و چگونه باید نگهداری یا دفع شوند؟ در خصوص ضرورت یا اهمیت این سوال به عنوان مثال ممکن است در تولید محصولی ارزشمند، سولفوریک اسید به عنوان محصول جانبی تولید شود. در این صورت بایستی برای شرایط نگهداری این ماده چاره اندیشی شود و در قدم های آتی در بیزینس پلن درباره فروش این ماده ارائه راهکار شود (تولید این ماده در حال حاضر بیش از نیاز کشور است). در این مرحله تعداد نیروی انسانی، شیفت های تولیدی، هزینه تولید هر واحد قطعه، هزینه آب و انرژی و سایر موارد مورد بررسی قرار می گیرد. در این مرحله نقشه خط تولید با توجه به فضای موجود مورد بررسی قرار گرفته و در صورت لزوم بهینه سازی می شود.
گاهی محصول جانبی تولید به دغدغه یا تهدید بزرگی برای یک کسب و کار تبدیل میشود که در مراحل ابتدایی باید به آن اندیشید و برای آن چاره یافت
مرحله پایانی ارزیابی مالی اقتصادی
این مرحله که معمولا با نرم افزار کامفار انجام می شود (ولی الزامی به آن وجود ندارد، با نرم افزار اکسل هم قابل انجام است). ارزیابی مالی –اقتصادی پروژه با کامفار یا طرح توجیهی با کامفار عناوینی است که معمولا به این بخش از کار اطلاق می شود. در این بخش درواقع به این سوال پاسخ می دهد که اگر تمامی شرایط دو فصل قبل اعم از نیاز بازار و و روند تولید مطابق پیش بینی ما باشد، آنگاه صرف اقتصادی طرح چقدر است؟ آیا سودآوری این طرح به حدی هست که ریسک راه اندازی کسب و کار را قبول کنیم؟ جریان نقدینگی به چه صورت است؟ به چه میزان سرمایه در گردش لازم داریم؟ و اگر تکمیل طرح بیش از یکسال طول بکشد، هزینه تمام شده احداث برای ما چقدر خواهد بود؟ سرمایه اولیه پر از چند سال بازخواهد گشت و سوالات مهمی که در ارزیابی حسابداری (بدون در نظر گرفتن ارزش زمانی پول) قابل پاسخ گویی نیست. در بیان عامیانه در تلاش است به این سوال پاسخ دهد که آیا اگر سرمایه ثابت مورد نیاز در بانک (سرمایه گذاری با ریسک صفر) سرمایه گذاری شود بهتر نیست؟ این کسب و کار هزینه فرصت آن را پوشش می دهد؟
پس از طی این مراحل است که صاحب سرمایه گذار (خواه بانک باشد یا نه) به این نتیجه می رسد که این طرح در صورت اجرای درست ارزش سرمایه گذاری دارد. پس از طی این مرحله نوبت به تهیه بیزینس پلن می رسد. بیزینس پلن یا طرح کسب و کار سندی است مکتوب که نشان می دهد یک کسب و کار قرار است چگونه کار کند؟ قرار است چگونه فرایند تامین، تولید و فروش انجام می شود.
