خانه های قدیمی شیراز
در زندگی شیرازی‌ها دو عنصر همواره وجود دارد: آب، سبزی. این دو عنصر در شئون مختلف زیست احالی شیراز حضوری پررنگ دارند. مثلا شیرازی ها بسیار به رفتن باغها ، پارک‌ها و مکانهای جنگلی علاقه دارند. در حقیقت به آن نیاز روحی و روانی دارند. عناصری که در اندیشه آنها باعث جریان و روان بودن زندگی‌اند. این دو انسان را سر ذوق می‌آورند. شاید بتوان این دو را به نوعی عناصر زندگی بخش این جهان دانست، چیزهایی که روح انسانی را آرام و دیده‌اش را سراسر لذت وسرور میکنند. جای تعجب نیست که این ردپا را میتوان به راحتی در اشعار حافظ و سعدی پیدا کرد.
با این مقدمه کوتاه می‌رویم سراغ اصل مطلب.
ابتدا از روح و روان خانه‌های شیراز برایتان بگویم. شیرازی‌ها عمیقا به این اعتقاد دارند که مهمان حبیب خداست. این رو دوگونه میتوان تفسیر کرد. یکی اینکه اساسا از آمدن مهمان خوشحال میشوند و علاقه‌مندند تا با داشته های خود از میهمانان خود به بهترین نحو پذیرایی کنند. مهمانی دادن برایشان کار سختی نیست و با آن آسان برخورد میکنند. شیرازی ها اکثرا در مهمانی‌ها به یک رنگ غذا اعتقاد دارند. مثلا اگر قرار است مهمانی به خانه آنها بیاید فرضا یک خورشت برایش درست میکنند و دیگر سراغ غذاهای جانبی دیگر نمیروند. به همین سبب معمولا مهمانی ها را ساده میگیرند و ساده برگزار میکنند در عین اینکه به بهترین نحو از مهمانان خود پذیرایی میکنند. لذا مهمانی گرفتن یا دادن آن کار سختی نیست و با علاقه آنرا انجام میدهند. اما تفسیر دوم این است که به دنبال بهانه هستند تا به مهمانی بروند یا مهمانی را به خانه خود دعوت کنند. این کمی با قبلی متفاوت است. تقریبا در شیراز نمیشود که هفته‌ای بگذرد و دید و بازدید با دوستان یا اقوام صورت نپذیرد. به همین سبب شیرازی‌ها را مهمان نواز می‌دانند. یعنی دعوت از مهمان یا به مهمانی رفتن جزوی از آداب و رسوم زندگی ایشان است، بدون آن انگار بخشی مهم از هویت ایشان از بین رفته است و همین است که همواره آنها را سرزنده و شاد و سرحال نگه‌دارد. جنبه های دیگر این مهمان نوازی را بعدا بیشتر خواهم گفت ولی توضیح بیشتر درباره آن ما را از اصل مطلب دور میکند.
حالا برویم سراغ خود معماری و ساخت خانه‌ها. اگر خانه را مستطیلی فرض کنیم معمولا دوضلع کوچکتر آن یکی پنج‌دری و دیگری نیز مطبخ است. دو ضلع طولانی‌تر دیگر این مستطیل را معمولا اتاق‌ها تشکیل میدهند. یا در آینده که فرزندان خانه ازدواج کرده وصاحب زن و فرزند شدند، در اتاق های آن زندگی میکنند. معمولا خانه‌ها به راحتی ظرفیت زندگی 12-13 نفر را داشته است، مخصوصا خانه‌هایی که از حد متوسط نیز بالاتر بوده‌اند. پنج‌دری معمولا نقش سالن پذیرایی را در خانه هایی قدیمی داشته است. مکانی بوده است تا از میهمانان در آن پذیرایی شود و وعده‌های روزانه اهل منزل نیز در آنجا صرف میشده است. اصطلاح پنج‌دری نیز از این می‌آید که عرض آن بزرگتر از اتاق‌های عادی بوده و لذا دری که پنج شیشه جداگانه داشته و با چوب هایی قوس دار از هم جدا میشده‌اند در جلوی آن اتاق وجود داشته است. معمولا این شیشه‌های با رنگکاری و آینه کاری تزیینات زیبایی میشده اند. در خانه‌های اعیانی‌تر روی چوبها نیزپر بوده است از معرق کاری‌های زیبا و دلفریب و دیوارها نیز معمولا مقرنس کاری میشده‌اند. در زیر این طبقه از خانه که البته با 5-6 تا 10-11 پله از سطح جدا میشده‌است ، زیرزمین بوده است. در زیرزمین معمولا برخی اسباب و اساسیه و مهمتر از آن مایحتاج سال خونه نگهداری میشده است. دورتادور خانه معمولا زیرزمین بوده و در این زیرزمین‌ها انواع موادغذایی مانند: برنج ، روغن ، پیاز ، ترشیجات و بسیاری چیز های دیگر نگهداری میشده‌اند. برخی اوقات خانه‌هایی که در داخل خانه حمام داشته‌اند، اگر در سطح عادی زمین حمام قرار نداشته آن را در زیرزمین جاسازی میکرده‌اند. یکی دیگر از استفاده‌های مهم زیرزمین در ایام تابستان بوده است. در اوقات روز که هوا بسیار گرم میشده‌است، اهالی خانه به زیرمین که خنک‌تر بوده است میرفته‌اند تا از گرمای تابستان فرار کنند.
حالا برویم سراغ حیاط خانه‌ها. معمولا در وسط این مستطیل حیاط قرار داشته است. در حیاط معمولا در وسط آن حوض و در دو سمت آن باغچه قرار داشته است. در باغچه‌ها معمولا درختانی می‌کاشتند تا بتوانند با توجه به فصل از ثمردهی آن استفاده کنند. در اطراف بخش‌های مختلف آن معمولا تختهایی برای نشستن بزرگترهای خانه قرار می‌دادند. حیاط محل بازی بچه‌ها و بسیاری کارهای عادی زنان خانه‌دار مانند شستن لباس‌ها و ظرفها و میوه‌ها و همچنین مکانی بوده است که در طول روز اکثر افراد خانه برای استفاده از مزیت نور در آن می‌نشسته‌اند.
اینها کلیت روحی و فیزیکی خانه‌های شیرازند. جزئیات بیشتری میتوان گفت، که شاید این متن را بیش از حدی که باید طولانی کند ولی اینها در کل ذهنیتی که باید را نسبت به ساختار خانه‌های شیراز در اختیار مخاطب قرار میدهد.
