با توجه به اینکه در نظام پولی و بانکی کشور معاملات آتی ارز به رسمیت شناخته نمیشود و بر اساس مقررات این کار غیرقانونی است، در سال‌های اخیر بازاری غیررسمی در اقتصاد کشور تشکیل شده است که اصطلاحا به آن بازار معاملات فردایی گفته میشود. با توجه به وجود این معاملات، مطالعه‌ای در پژوهشکده پولی و بانکی کشور انجام شده است که در آن به بررسی تجربه و ماهیت حقوقی معاملات فردایی ارز در بازار غیررسمی پرداخته است. در این پژوهش تعریف مشخصی از معاملات ارزی فردایی عنوان شده است.
در این تعریف آمده است منظور از معاملات ارزی یا طلای فردایی، مبادلاتی است که در آن ذینفعان بازار ارز در پایان یک روز معاملاتی، در رابطه با قیمت ارز در روز آینده با یکدیگر وارد معامله میشوند و براساس پیش‌بینی‌هایی که از نرخ ارز در روز آینده دارند، طرفین تعهداتی را بر عهده می‌گیرند. در واقع تلاش میکنند با پیشبینی صحیح نرخ ارز در آینده به سود مرتبط دست پیدا کنند و طبعا زیان ناشی از پیشبینی ناصحیح خود را نیز می‌پردازند.
در اینگونه معاملات مجموعه‌ای از افراد دارای اعتبار نسبت به تشکیل یک گروه برای انجام معاملات فردایی اقدام میکنند و یک نفر به‌عنوان سرگروه تعیین میشود. سرگروه برای بالا بردن تضمین معاملات و پرداخت غرامت در صورت انجام پیشبینی نادرست که اصطلاحا «تاوان» نامیده میشود متناسب با سقف فعالیت مورد تقاضای عضو، از وی چک تضمین یا اصطلاحا چک گارانتی دریافت می‌کند.
به‌عنوان مثال، اگر عضو تقاضای معامله بالای یک میلیون دلار یا بالای یک خط را داشته باشد، باید چک تضمین به مبلغ بالاتری بپردازد.
جهت انجام معاملات فردایی ارز، معمولا در پایان یک روز کاری طرفین معامله براساس پیشبینی خود از قیمت ارز در روز آینده، با یکدیگر معامله میکنند و در پایان روز کاری که معمولا حدود ساعت ۱۵ است، تسویه انجام میشود.
در واقع هر طرفی که پیشبینی ناصحیح انجام داده بود باید تفاوت نرخ واقعی ارز در روز آینده و نرخ پیشبینی شده را به‌عنوان غرامت به طرف مقابل بپردازد. فردی هم که به هر دلیل از پرداخت تاوان خودداری کند، از گروه و طبعا از بازار اخراج خواهد شد و اعتبارش برای انجام معاملات فردایی از بین خواهد رفت. براساس مطالعه انجام شده، در این دسته از معاملات ارزی، هیچ نوع متن قرارداد مکتوبی بین طرفین امضا نمیشود و توافقات به‌صورت حضوری یا تلفنی صورت می‌گیرد. همچنین تحویل ارز هیچ‌گونه موضوعیتی برای طرفین ندارد.
سه گروه از افراد فروشنده، خریدار و تحلیل‌‌‌گران نوسان در این معاملات شرکت میکنند.
دلار یا هر ارز دیگری نیز میتواند به صورت فردایی معامله شود، افرادی که فروشنده‌‌‌ی دلار فردایی هستند در واقع دلاری ندارند و تنها برای هیجان‌‌‌زده کردن بازار و ایجاد تغییر در قیمت‌‌‌ها دست به این معاملات می‌‌‌زنند. در این بین خریداران دلار فردایی افرادی هستند که به دنبال دست‌‌‌یابی به سود بیشتر وارد چنین معاملاتی میشوند. بسیاری از دلالان ارز در کنار فروش ارز خارج از بازار رسمی معاملات فردایی نیز انجام میدهند. از کلمه دلال پیداست که این افراد تنها به منفعت شخصی فکر میکنند و مصالح بازار برای آنها اهمیتی ندارد. در نتیجه در هنگامی که قیمت‌‌‌ها به ثبات نزدیک میشوند، این افراد با انجام معاملات فردایی با قیمت‌‌‌هایی بالاتر از قیمت رسمی روز بازار را متشنج میکنند. بنابراین دو دسته از افراد معاملات فردایی دلار شرکت دارند. عده‌‌‌ای که برای ایجاد نوسان وارد این کار شدند و دیگری کسانی هستند که به دنبال سودجویی می‌‌‌باشند.
قیمت دلار فردایی
معاملات فردایی ارز، شامل معاملاتی است که به منظور خرید دلار در هر روز انجام شده و بر اساس توافق طرفین معامله، مبلغی به عنوان پیش پرداخت به فروشنده داده شده تا دلار را خریداری کرده و در فردای آن روز به خریدار تحویل دهد. در واقع، به علت ماهیت صوری این دسته از معاملات، ممکن است دلاری ردوبدل نشده و پول پرداختی برای خرید دلار به منظور کسب سود باشد.
از این جهت، این معاملات ممکن است درگیر سفته‌بازی شده و فروشندگان به وعده خود عمل نکرده و خریدار سرمایه خود را نیز از دست بدهد. معاملات فردایی ارز، عموما به منظور ایجاد هیجان برای خرید دلار، سکه و سایر موارد، با هدف افزایش قیمت، طراحی شده و غالبا وجه قانونی ندارد. این مساله، از آن جهت، مورد توجه است که افراد به سبب طمع سود بیشتر، وارد بازی دلال‌های غیر رسمی شده و با تکیه بر وعده‌های غیر واقعی آنها، مبلغ قابل توجهی را از دست میدهند.
از آنجایی که معاملات فردایی ارز، ابتکار فعالان غیر رسمی بازار است، قیمت دلار سبز فردایی نیز به جهت‌دهی این اشخاص و پیش‌بینی‌های آنها وابسته است. یکی از عوامل مهم تأثیرگذار در تعیین قیمت دلار فردایی، نوسانات و اتفاقات بازار است که ممکن است در یک بازه زمانی، باعث افزایش و یا کاهش قیمت دلار شود. اما همانطور که گفته شد، این معاملات در جهت کسب سود و افزایش قیمت است و در صورتی که قیمت دلار سبز فردایی در روز بعد پایینتر باشد، ممکن است فروشنده، ضرر خود را از پول واگذار شده، خریدار جبران کرده و هیچ تعهدی در این بین وجود ندارد.
براساس ماده ۱۳ بخشنامه مقررات ناظر بر عملیات ارزی صرافی‌ها، انجام این دسته از معاملات توسط افراد حقیقی و حقوقی، جرم به‌شمار رفته و به استناد ماده ۱۵ همین قانون و قانون پولی و بانکی کشور، متخلفان به دلیل ایجاد اختلال در نظام اقتصادی و تنظیم بازار غیر پولی، تحت تعقیب قضایی قرار می‌گیرند.
معرفی دلار سبز فردایی
دلار سبز فردایی ، نوعی از خرید فروش ارز است که عموما در معاملات صوری، جهت افزایش قیمت حاکم بر بازار و به منظور کسب سود به وجود آمده است. دلیل به وجود آمدن آن را می‌توان عدم ثبات ارز داخلی دانست. از آنجایی که در چند سال اخیر، موج‌های مختلفی از گرانی به وجود آمده است. تقریبا بیشتر مردم ترجیح میدهند تا سرمایه راکد خود را تبدیل به راهی برای کسب سود بیشتر نمایند. یکی از این راه‌ها خرید سکه، دلار و ارزهای مختلف و طلا است.
دلار سبز فردایی، در واقع همان دلار فردایی است که عموما دلال‌های خیابان سبزه میدان تهران، آن را خرید و فروش میکنند. در این میدان، معمولا شایعات مختلفی درباره فروش دلار رد و بدل میشود. دلار موجود در بازار، به دو شکل دلار سبز و آبی است. دلار سبز، طرح قدیم دلار است که منسوخ شده و دلار جدید با زمینه آبی، جایگزین آن شده است. از نظر ارزش، دلار سبز و آبی تفاوتی با یکدیگر ندارند و تنها به علت وجود امکانات امنیتی بالاتر در نسل جدید، دلار آبی مرسوم‌تر است.
در این میدان، شایعات مختلفی برای قیمت دلار سبز فردایی نیز وجود دارد مثلا به دلیل قدیمی بودن طرح دلار سبز، معمولا قیمت آن را کمتر از دلارهای جدید طرح آبی اعلام میکنند. این شایعات، تنها به منظور سفته‌بازی و افزایش قیمت بازار است.
این‌کار، علاوه بر نداشتن وجه قانونی و مشکلات آن، یک ریسک بسیار خطرناک است که فرد، پول خود را بدون داشتن ردی از فروشنده، صرفا بر اساس اعتماد به او واگذار کرده و سودای ثروتمند شدن را داشته باشد. آنچه که برای همه واضح بوده، این است که معاملات فردایی ارز و سایر موارد مشابه، تنها یک اشتباه بزرگ است که کلاهبرداران در دو صورت یا دلاری را تحویل نداده و یا از دلار تقلبی استفاده میکنند که در هر صورت سرمایه فرد از بین می‌رود.
معاملات دلار فردایی هرات
دلار فردایی بر اساس منطقه‌ای که معامله آن انجام میشود به اسامی مختلفی شناخته میشود. دلار فردایی هرات، یکی از معاملات دلار فردایی است که معیار تعیین دلار فردایی هرات، در شهر هرات افغانستان است.
در کنار تمامی عوامل تعیین‌کننده قیمت دلار فردایی که یکی از آنها عرضه و تقاضا می‌باشد، قیمت ارز در برخی از کشورهای مجاور ایران، از جمله افغانستان، تا حد زیادی بر نرخ آن در ایران مؤثر بوده و متناسب با یکدیگر تغییر میکنند. هرات، یکی از شهرهای افغانستان است که دلار فردایی آن تا حد زیادی در ایران تأثیرگذار بوده و مورد توجه معامله‌گران است.
در واقع، هر شهر برای خود، بازار اختصاصی فروش دلار دارد که می‌توان به انواع دلار فردایی مشهد، دلار فردایی تهران و حتی در مناطق مختلف به دلار فردایی سبز در سبزه میدان تهران، دلار فردایی افشاری و سایر، اشاره کرد. بازار ارز در کشور، روزانه معاملات را با اعلام قیمت ارز شروع کرده و تا پایان معاملات، نرخ ارز اعلام شده میتواند بر اساس عوامل و اتفاقات مختلف، باعث تغییرات در بازار شود.
دلار فردایی در بازارها، مبادی غیر قانونی و توسط دلال‌ها به فروش می‌رسد. در واقع، معاملات فردایی ارز به دلیل صوری بودن آن، معمولا قابل پیگیری قضایی نبوده و در هر صورت، فرد فروشنده، ممکن است که به وعده خود عمل نکرده و سرمایه دریافتی را به نفع خود ضبط کند.
روش انجام این نوع از معاملات، به این شکل است که فرد برای خرید دلار به سراغ دلال رفته و فروشنده با دادن وعده سود بیشتر در قبال خرید دلار امروز و تسویه حساب در روز بعد، مبلغی را به عنوان پیش‌پرداخت از خریدار دریافت کرده و موعد تحویل را روز بعد مشخص می‌کند.
این دسته از معاملات، معمولا توافقی بوده و هیچ سند رسمی ردوبدل نمیشود. در اینجا، دو حالت پیش می‌آید. اول اینکه، دلار فردایی از دلار امروز گران‌تر شده و در نتیجه سود مابین طرفین تقسیم میشود. در حالت دوم، دلار فردایی دچار افت قیمت شده و فروشنده، پول دریافتی را به عنوان ضرر خود برداشته و چیزی به خریدار نمی‌رسد.
دلار فردایی دریافتی، در صورتی که فروشنده به وعده خود عمل کند، ممکن است دلار تقلبی باشد و در هر صورت، خریدار متضرر شده است. در معاملات فردایی ارز، سقف مشخصی وجود نداشته و هر مبلغی که خریدار واگذار کند به عنوان سقف خرید در نظر گرفته میشود. این‌کار، حتی از یک شرط‌بندی ساده هم ریسک بیشتری داشته و انجام این قبیل از معاملات توصیه نمیشود.
طلای آب شده، طلای دست دومی است که برای آن‌‌‌که به چرخه تولید برگردد در کارگاه‌‌‌های طلاسازی آب میشود. طلای آب شده محصولی است با اعتبار کم، چرا که عیار و اطلاعات آن مشخص نیست. طلای آب شده قیمتی خالص دارد و اجرت بر روی آن حساب نمیشود.
چرا طلای آب شده؟
بسیاری افرادی که می‌‌‌خواهند سرمایه‌‌‌گذاری کنند، طلای آب شده را انتخاب میکنند. چرا که قیمتی پایینتر نسبت به سکه‌‌‌طلای پرداخت‌‌‌شده و شمش طلا دارد و نبود اجرت و مالیات برروی آن، آنها را به این محصول علاقه‌‌‌مند کرده‌‌‌است. تنها هزینه‌‌‌ای که اضافه بر خود طلا باید پرداخت شود، کارمزد طلا فروش است که آن هم به اینکه طلا را از کجا خریدید بستگی دارد.
معامله طلای آب شده فردایی
طلای آب شده به دو صورت فردایی و نقدی معامله میشود. معامله طلا به صورت فردایی یکی از زیرشاخه‌‌‌های معامله طلای کاغذی است. گفته میشود که تفاوت این دو در این است که طلای کاغذی در بازار طلا انجام میشود اما معامله طلای فردایی در بازار بورس.
در معاملات فردایی طرفین هیچ تعهدی برای انجام بیع در روز آینده به یکدیگر نمی‌دهند، بلکه روی تغییرات نرخ دلار شرط‌بندی میکنند. به عبارت دقیق‌تر، در این تصویر طرفین معامله ریسک نوسان قیمت ارز را پوشش میدهند. در واقع هر یک از طرفین معامله که پیشبینی ناصحیح انجام دهد، موظف است به اندازه خطا در پیشبینی نرخ فردایی ارز، به طرف مقابل تاوان بپردازد.
مثلا اگر قیمت ارز در پایان روز جاری ۶۳۰۰ تومان باشد، طرف اول که انتظار ثبات یا کاهش قیمت را دارد اعلام می‌کند که فردا ساعت ۱۵، قیمت دلار کمتر از ۶۵۰۰ تومان خواهد بود. طرف دوم که انتظار افزایش قیمت را دارد نیز اعلام می‌کند که قیمت دلار بالاتر از ۶۵۰۰ تومان خواهد بود. حال در ساعت ۱۵ روز آینده، اگر قیمت دلار در بازار هر عددی کمتر از ۶۵۰۰ تومان باشد، طرف دوم باید به اندازه مابه‌التفاوت به طرف اول تاوان بپردازد. در مقابل اگر در ساعت ۱۵ روز آینده قیمت دلار هر عددی بالاتر از ۶۵۰۰ تومان باشد، طرف اول باید به اندازه مابه‌التفاوت تاوان به طرف دوم بپردازد.
از منظر فقهی به تصویر حقوقی معاملات فردایی ارز نگاه شده است. پژوهشگران معتقدند این تصویر ساختار و تاسیس حقوقی جدیدی محسوب میشود که لازم است در چارچوب اصل آزادی و لزوم قراردادها در فقه اسلامی تحلیل شود. به عبارت دیگر نمی‌توان آن را در زمره عقود متعارف و سنتی مانند مرابحه (مرابحه چیست؟)، اجاره و… تحلیل کرد.
در این پژوهش توضیح داده شده است که چهار ضابطه عمومی قرارداد مانند ممنوعیت ربا، ضرر، غرر و قمار وجود دارد که تمامی عقود جدید لازم است این ضوابط عمومی قراردادها را تامین کنند. بر این اساس به نظر می‌رسد در معاملات فردایی ارز دو اصل ممنوعیت قمار و ممنوعیت غرر نیازمند بررسی دقیق‌تر است و سایر اصول مانند ممنوعیت ربا چندان محل بحث نیست.
در معاملات موسوم به معاملات فردایی، که به موجب آن ذینفعان بازار طلا و جواهرات در پایان یک روز معاملاتی، در خصوص قیمت این فلزات با ارزش در روز آینده معامله میکنند و بر اساس پیش‌بینی‌هایی که از نرخ طلا و جواهر در روز آینده دارند، تعهدی بر عهده می‌گیرند و بر این اساس تحصیل سود میکنند یا متحمل زیان میشوند؛
اولاً، چنانچه طرفین قصدی برای انجام بیع در موعد مقرر نداشته باشند و تعهدی در این زمینه بر عهده نگیرند و درواقع موضوع معامله، صرفاً مابه التفاوت قیمت روز فروش و روز موعد مقرر باشد، به لحاظ فقدان شرایط صحت معامله موضوع ماده ۱۹۰ قانون مدنی، باطل است.
ماده ۱۹۰ قانون مدنی
۱) قصد طرفین و رضای آنها
۲) اهلیت طرفین
۳) موضوع معین که مورد معامله باشد
۴) مشروعیت جهت معامله
ثالثاً، در معامله قسم نخست، احراز وصف کیفری موضوع و انطباق رفتار ارتکابی با قوانین جزایی حاکم، امری است که بر عهده مقام قضایی رسیدگی کننده است .
ثانیاً، چنانچه معامله نسبت به مال پایه صورت گیرد و قصد طرفین بر تحویل طلا و جواهر در آینده و یا تعهد آنان به بیع در آینده احراز شود، در صورت دارا بودن دیگر شرایط صحت معامله، واجد آثار حقوقی است. درهرصورت احراز قصد طرفین و شرایط صحت معامله بر عهده مقام قضایی رسیدگی کننده است.
پلیس امنیت اقتصادی در اطلاعیه‌ای اعلام کرد که انجام هرگونه معاملات فردایی ارز، سکه و طلا برابر قانون ممنوع است. فقط معاملاتی مجاز و قانونی است که در واحدهای صنفی قانونی و رسمی و با رعایت قوانین و مقررات پولشویی و مالیاتی انجام شود.
آیا معاملات فردایی حکم قاچاق را دارد؟
براساس قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز، معاملات فردایی دلار غیرقانونی و مصداق قاچاق ارز است. ویرایش جدید قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز که به تازگی توسط رئیس مجلس به دولت ابلاغ شده است، معاملات فردایی ارز غیرقانونی و در حکم قاچاق خواهد بود. در ماده ۱۲ این قانون آمده است که معامله ارز در صرافی یا غیر آن که تحویل ارز و ما به ازای آن به روز یا روزهای آینده موکول شده ولی به تحویل ارز منجر نمیشود یا از ابتدا قصد تحویل ارز وجود نداشته است و قصد طرفین تنها تسویه تفاوت قیمت ارز باشد، جزءِ مصادیق قاچاق ارز خواهد بود.
چرا معاملات فردایی سکه و دلار ممنوع است؟
با توجه به آخرین مصوبات شورای فقهی بانک مرکزی در رابطه با معاملات آتی ارز و سکه، انجام این دسته از معاملات از نظر شورای فقهی، ممنوع و باطل و همچنین سود به دست آمده از این معاملات نیز شرعی حرام اعلام شده است. نکته‌ای که در متن مصوبه وجود دارد، تأکید بر انجام نشدن معاملات واقعی است. یکی از اصول بانکداری اسلامی ارتباط بخش پولی و بخش حقیقی اقتصاد است و وقتی در جایی معاملات پولی اتفاق می‌افتد، اما پشتوانه‌ای از بخش حقیقی اقتصاد ندارد (در اصطلاح معوّض ندارد)، در واقع متأثر از بخش واقعی اقتصاد نیست و در این صورت شُبهه شرعی ایجاد خواهد شد. مسئلۀ دیگری که در نتیجه غیرواقعی بودن این معاملات مطرح میشود، اثرات کاذب این معاملات غیرواقعی بر معاملات واقعی است که گاهی اوقات حجم بالای خرید و فروش ناگهانی دلالان با معاملات غیرواقعی و بدون وجود کالای حقیقی، موجب تحریک انتظارات و ایجاد بی‌ثباتی در بازار واقعی این محصولات میشود. رئیس دبیرخانه شورای فقهی بانک مرکزی با تأکید بر تفکیک بین حکم وضعی و تکلیفی در این معاملات، گفت: به لحاظ وضعی، این معاملات قمار و باطل هستند و از نظر تکلیفی، سودی که افراد در این معاملات به دست می‌آورند حرام است و حق تصرف در آن را ندارند و همچنین مالک آن نیز نمی‌شوند.
معاملات امروزی چیست؟
معاملات امروزی به آن دسته از معاملات گفته میشود که همین امروز تکلیف آن مشخص میشود. شروع به کار این نوع از معاملات از ساعت ده صبح تا پایان ساعت ۱۴ می‌باشد. به عنوان مثال فردی که در ابتدای صبح یک سکه بخرد و قیمت سکه در ابتدای صبح یک میلیون باشد، خریدار تا ساعت ۱۴ فرصت دارد تا سکه‌های خریداری امروز خود را بفروشد. در صورتی که در این زمان قیمت سکه افزایش یابد، خریدار سکه سود کرده و در صورتی که کاهش یابد دچار ضرر و زیان میشود. اما اصلی‌ترین نکته این است که این نوع از معاملات بازه زمانی داشته و برای روز بعدی هیچ موضوعی باقی نماند.
برای خواندن مقاله بیشتر به سایت علی اصغر شکرشکن مراجعه کنید.
