در این یادداشت، اثر کاملِ سه جلدی «سیاحت نامه ابراهیم بیگ» نوشته حاج زین العابدین مراغه ای را بررسی می کنیم. این کتاب در سال1364 با کوشش محمدعلی سپانلو به چاپ رسید و در طی دهه ها توسط نشر آگه چندباری تجدید چاپ شد. پیش از آن هم، جلد اول آن به کوشش م. مؤمنی منتشر شده بود.
زین العابدین مراغه ای (1290- 1218)، اصالتاً از اکراد ساوجبلاغ (مهاباد کنونی) بود که در مراغه مشغول کسب و کار و تجارت شد. وی در مکتب خانه مراغه درس خواند و از آنجایی که بازرگان زاده بود، از 16 سالگی وارد این عرصه شد. به قفقاز و گرجستان مهاجرت کرد. در آنجا سرپرست مهاجران مزدور ایرانی شد. سپس به کریمه رفت. کارش در آنجا بسیار رونق یافت، مورد توجه دربار روس قرار گرفت و ملقب «تاجر راستگوی ایرانی» شد. مراغه ای به تبعیت دولت روس درآمد، برای تسهیل در امور شغلی، یا به گفته آرین پور، بابت اذیت و حقارتی که از کنسولگری بارها دیده بود –یا دلیل دیگری که برای ما روشن نیست. سالها گذشت اما از اینکه «طوق لعنت تبعیت اجنبی را به گردن انداخته» و در زمانی که برادرانش زیر فشار ستم مستبدان جان می دهند او آسوده در غربت زندگی می کند، با وجدانش در کشمش بود. عاقبت اموال و کالاهای خود را فروخت، برای فریضه حج عازم مکه شد و به سختی با یاری وزیر مختار ایران توانست ترک تبعیت از روس کند.(آرین پور،1387: 306-305) وی حدود سال 1270ش به اسلامبول آمد و تا پایان عمر در آنجا زیست. مراغه ای در اسلامبول با گروهی از بازرگانان و اهالی فکر مترقی خواه همکاری داشت از جمله برای روزنامه های شمس و حبل المتین چاپ کلکته می نوشت.
نخستین نسل نویسندگانی که ادبیات مشروطه را با مختصات ممتاز خود شکل دادند، اکثراً اگر نگوییم همگی، از نویسندگانی بودند که به دلیل عدم امنیت ایران آن زمان، به روسیه یا عثمانی مهاجرت کرده اند. این ناامنی یا سیاسی بوده برای روشنفکرانی چون میرزاآقاخان کرمانی، ملکم خان، میرزاحبیب اصفهانی، شیخ احمد روحی و.. یا ناامنی اقتصادی-حداقل در وهله ابتدایی مهاجرت- بوده برای تاجر-روشنفکرانی چون آخوندزاده، طالبوف. مراغه ای هم در همین دسته آخر می گنجد. می توان گفت وی نماینده طبقه بازرگان مترقی بوده است. به گفته میرعابدینی، این نویسندگان با مهاجرت به کشوری پیشرفته تر، فرهنگ و ادبیات و اندیشه های پیشرو و تجددخواهانه آنان را درک می کنند و ادبیاتی نو را پدید می آورند: ادبیاتی اجتماعی-انتقادی با درک ضرورت تاریخی ساده نویسی برای مخاطبان کم سواد و حتی بی سواد.(میرعابدینی،1383: 19)
به گفته براهنی، نویسنده ای چون مراغه ای با پل تعهد به نویسندگانی چون ساعدی مرتبط می شوند. آنها با ابزار ادبیات علیه فساد مبارزه می کنند. سیاحت نامه او را می توان «نخستین مونوگرافی فساد در ایران» نامید. سیاحت نامه تنها گزارشی صرف نیست بلکه جهان بینی واقعی ناشی از تفکر عمیق و دقیق درباره زندگی و اجتماع و تاریخ دارد. (براهنی،1368: 519 و 532)
مراغه ای، «سیاحت نامه ابراهیم بیگ» را در سه جلد به ترتیب در سالهای 1274، 1285 و 1289ش نوشته است. در جلد اول، نام نویسنده پنهان است و حتی چاپ قاهره مصر هم که عنوان شده محل تردید است. این جلد مخفیانه به ایران رسید. بعدها پس از استقرار مشروطه، در مقدمه جلد سوم نام مراغه ای ذکر شده که همین گمنامی باعث سوء استفاده هایی نیز شده و عده ای که کتاب را به نام خود می زنند. اما اکنون در اینکه مراغه ای نویسنده این کتاب است کوچکترین تردیدی نیست.
جلد اول این کتاب با عنوان فرعی «بلای تعصب او» داستان احوال تاجرزاده ایرانی است که سالها دور از وطن، در مصر بزرگ شده و در همانجا تجارت می کرده و به درستکاری و تعصب ملی معروف بوده است. اکنون در آستانه سی سالگی طبق وصیت پدر، به ایران می رود. در آغاز مسافر جوان در اسلامبول به خانه مؤلف (حاجی زین العابدین) وارد می شود و در میان کتابهای او «کتاب احمد» را می بیند، پس از خواندن، نویسنده آن طالبوف را به بی اطلاعی از اوضاع ایران یا سهو و اشتباه در مندرجات آن یا به بیگانگی از ایرانیان متهم می کند. پس از سفر به ایران اما ایران را متفاوت از تصویر ذهنی خود می بیند: کشوری ویران با حکومتی مستبد و مردمی جاهل و خرافاتی. جلد دوم با عنوان فرعی «نتیجه تعصب او»، بعد از بازگشت به مصر با روایت یوسف عمو مربی و همسفر ابراهیم بیگ آغاز می شود. شرح روان پریشی ابراهیم بیگ و حال خوب و بد او با شنیدن خبر خوب یا بد از وطن و نیز شرح عشق محبوبه به ابراهیم بیگ است. جلد سوم و پایانی هم مجموعه ای است از مقالات، اشعار اخلاقی و آموزشی که نویسنده از خود و دیگران جمع کرده است. به قول سپانلو، گرچه این جلد به قوت دو جلد دیگر نیست اما باز در آن هم رویای یوسف عمو و ملاقات با ابراهیم بیگ در بهشت در فضایی خیال گونه بی شباهت به کمدی الهی دانته نیست. (سپانلو،1393: 15)
این اثری ادبی- انتقادی- اجتماعی، پیشتاز رمان نویسی اجتماعی در ایران شناخته می شود. میرعابدینی «سیاحت نامه ابراهیم بیگ» را نیز در کنار «مسالک المحسنین» از نخستین داستان- سفرنامه های تخیلی می گذارد. به نظر میرعابدینی و همچنین آرین پور، این داستان سفرنامه ای بیشتر از آنکه به لحاظ داستان پردازی خواندنی باشد و ارزشهای ادبی داستان محل توجه باشد، ارزشهای سیاسی و اجتماعی آن از جهت تصویرگری نقادانه از شیوه های زیست گروههای مختلف جامعه تحت حاکمیت جهل و استبداد و نقد اوضاع اجتماعی اهمیت تاریخی بیشتری دارد. (میرعابدینی، 1380: 22-21 و آرین پور،1387: 310)
در جلد اول که قطعاً بهترین جلد است با مشاهدات و توصیفات ابراهیم بیگ جوان از ایران مواجهیم. وی مواجهه ای انتقادی با هر آن چیزی دارد که زیست جهان ایرانی آن زمان را می ساخت. از این جهت بیراه نیست که سیاحت نامه را «دایره المعارف جامع اوضاع ایران در اواخر قرن سیزدهم» (آرین پور،1387: 309) بدانیم. با خواندن این کتاب می توان با گفته آدمیت در «ایدئولوژی نهضت مشروطیت در ایران»همراه شد: این کتاب « انتقاد همه جانبه ای است بر هیئت جامعه ایرانی که سیاست، اقتصاد، روحانیت، اخلاق، تعلیمات، اعتقادات و تقریباً همه متعلقات اجتماعی را نقادی می کند.» (آدمیت، 1388: 89)
او با موضعی انتقادی از مسائل بی شماری چون ظلم، عدم امنیت، بیکاری، سیل مهاجرت ایرانیان، بی اعتباری گذرنامه های ایرانی، نبود بهداشت و مریضخانه، وضعیت اسفبار سربازان، بی سوادی مکتب خانه ها، احکام بد قضایی، رشوه گیری و فساد، گروههای متنفذی چون شعرا و علما و وزراء، وضعیت بد مساجد و راهها، رقابت روس و انگلیس سر امتیازگیری، نبود آزادی و ترقی، آرای خرافی مردم و تقدیرگرایی آنان و بسیاری مسائل دیگر صحبت می کند. اما شاید بتوان گفت تمام این موضوعات ریز و درشت حول یک محور یا پرسش اصلی قرار می گیرد: علت ویرانی و انحطاط و ناخوشی و در یک کلام عقب ماندگی ایران.
سیاحت نامه ابراهیم بیگ، جزء آثاری بوده که با اقبال عمومی در همان زمان مواجه شده است. از نظر نفوذ اجتماعی او را در زمان انقلاب مشروطه قابل مقایسه با «قرارداد های اجتماعی» ژان ژاک روسو در انقلاب فرانسه می دانند. (سپانلو، 1393 :7) البته خود نویسنده هم در سیاحت نامه متوجه این مقایسه است. به گفته توکلی طرقی در «تجدد بومی و بازآرایی تاریخ»، مراغه ای اعتقاد دارد که انقلاب فرانسه و انقلاب مشروطه عیناً نعل به نعل مطابق هم پیش می رود. حتی تاریخ انقلاب فرانسه را در 4 پرده می گوید تا به پرده آخر، کشتن خاندان سلطنتی می رسد. البته امیدوار است آنها مصلح شوند و آن پرده آخر تکرار نشود اما اگر خیرخواه نشوند حتماً در تیاتر تهران این پرده آخر هم تماشا خواهد شد! (توکلی طرقی،1381: 230-229)
ناظم الاسلام کرمانی در «تاریخ بیداری ایرانیان» اذعان می کند که در انجمنهای مخفی آزادیخواه پیش از مشروطه، «سیاحت نامه ابراهیم بیگ» را می خواندند. وی از جلسه ای می گوید که بخش خطاب به وزیر داخله را می خواسته بخواند. از هراس بابی خوانده شدن اهالی آن مجلس می گوید و اینکه حتی این جواب را هم در صورت گرفتاری و ایراد ضاله بودن کتاب از سوی ملاها حاضر کرده بودیم که بگوییم «ما برای اینکه ردّی بر آن بنویسیم و بعض مطالب آن را نقض کنیم آن را می خواندیم» (کرمانی،1391: 165)
احمد کسروی در «تاریخ مشروطه ایران» هم اشاره مهمی به نفوذ و جایگاه کتاب میان توده مردم دارد: «ارج آن را کسانی می دانند که آن روزها خوانده اند و تکانی را در خواننده پدید می آورد به یاد می دارند...انبوه ایرانیان که در آن روز خو به این آلودگی و بدی ها گرفته بودند و جز از زندگی بد خود به زندگانی دیگر گمان نمی بردند از خواندن این کتاب تو گفتی از خواب بیدار شدند و تکان سخت می خوردند. بسیار کسان را توان پیدا کرد که از خواندن این کتاب بیدار شده و برای کوشیدن به نیکی کشور آماده گردیده و به کوشندگان دیگر پیوسته اند.» (کسروی،1388: 53) چنین کتابی در آن دوره می توانست به قیمت جان نویسنده تمام شود، بی جهت نیست که نام نویسنده تا سالها بعد مخفی ماند. این تأثیرگذاری و نفوذ اجتماعی تا جایی است که عبدالله مستوفی در «زندگی من» یکجا «سیاحت نامه را همراه کتاب احمد اثر طالبوف و رساله های اقبال الدوله یکی از سه اثر ممتازی می شمارد که در تغییر رژیم از استبداد به مشروطه مؤثر بوده اند.» (سپانلو، 1393: 9-8)
ابراهیم بیگ در سیاحت نامه با قصه ای سیاسی-عاشقانه، چهره ای معترض، وطن دوست، ضد استبداد و استعمار دارد. وی با جسارت بدون ملاحظه کاری با لحنی آمیخته از خشم و هزل با زبانی تند و رک، مشاهدات خود را منتقدانه توصیف و تحلیل می کند و سعی می کند بازیگران این وضعیت از حاکم، وزیر، ملا، دول خارجه تا خود مردم با افکارخرافی و جاهلانه شان را نشان دهد. او در سراسر رمان با شور و حرارت از «ناخوشی ایران آباد» می گوید، گویی عاجزانه و ملتمسانه از گروههای مختلف مردم می خواهد که ساکت ننشینند، خود را دست تقدیر شوم نسپارند، به خود آیند و برای رهایی از این وضعیت کاری کنند.
به نظر میرعابدینی، جلد اول سیاحت نامه، با تجسم واقع گرایانه از زندگی مردم و انتقاد همه جانبه از جامعه ایرانی، آن را به صورت نمونه گویایی از واقع گرایی پرشور دوره مشروطه درآورده است.(میرعابدینی، 1380: 23) سیاحت نامه گرچه سفرنامه ای تخیلی است اما شواهدی از مورخان نامدار نشان می دهد که توصیفات و گزارشهای دست اول آن، دقیق، جاندار، مستند و قابل اعتماد است.
برای مثال، خسرو شاکری پژوهشگر تاریخ چپ در ایران، در «پیشینه های اقتصادی-اجتماعی جنبش مشروطیت و انکشاف سوسیال دموکراسی»، در فصل دوم تحت عنوان «دگرگونی نظام اقتصادی» و فصل سوم با نام «مهاجرت گسترده به قفقاز و تأثیر بر تحولات داخلی نیروی کار»، مستقیم به سیاحت نامه ارجاع میدهد یا مستنداتی عرضه می کند که مطابقت کامل با توصیف و تحلیل های مراغه ای دارد. این ارجاع و همراهی با مراغه ای در فصل دوم که از موقعیت تجار به لحاظ اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی صحبت می کند نمود می یابد. شاکری بحث خود را در چند محور پیش می برد: فقدان اعتماد تجار و عدم مشارکت و همکاری آنان باهم، احتکار، فساد، دروغگویی، ریاست طلبی، ناتوانی از وحدت و... .(شاکری، 1384: 109-108) شاکری این بحث خود را با توسل بر صفحات پرشماری از سیاحت نامه به پیش می برد. (همان، 363-362)
بحث شاکری در فصل سوم، مهاجرت های گسترده برای کار از دهه 1230ش در اثر فروپاشی اقتصاد سنتی قاجار، ادغام در بازار جهانی، نبود بنگاههای صنعتی و لذا بیکاری پیشه وران و دهقانان بسیار است که آنان را مجبور به مهاجرت می کند، عمدتاً به منطقه قفقاز و باکو در روسیه. شاکری با تمرکز بیشتر بر گروه مهاجر کارگران یدی غیرماهر، از شغل های عمدتاً پست آنها می گوید و جایگاه اجتماعی آنان را در چند محور بررسی می کند: وضعیت بد معاش، مسکن و بهداشت آنان، آزار توسط نمایندگان دولت و کنسولگری ها همچون ضبط اموال و حق بیمه و..، رفتار بد محلی های آن منطقه با آنها همچون گدا و حیوان، ناامنی شغلی و خطر جایگزینی آنها با نیروهای محلی، پایین بودن سطح آگاهی سیاسی‌شان. شاکری اما توضیح می دهد که همین گروه از مهاجران بعدها حدود 50-60 سال بعد، با ورود به سازمان های کارگری سیاسی شده و عقاید رادیکال پیدا کردند و در نهایت نخستین جنبشهای کارگری ایران را حول و حوش مشروطه شکل دادند.(همان، 133-113 و 368-367). چنین مستنداتی از زیست مردم آن دوره، برای مثال گروههای مهاجر کارگری در سیاحت نامه که در اصل رمان و سفرنامه ای تخیلی است، از آن اثری تاریخی و گران سنگ ساخته است.
مآخذ:
برای خرید کتب مرتبط با این مقاله به این لینک مراجعه بفرمایید.
برای ارتباط با نویسنده می توانید به آدرس پیج زیر در اینستاگرام بروید: atefe_sahebghadam
