بسم الله الرحمن الرحیم
وَ نُريدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثين (القصص : 5)
و ما مىخواستيم به آنان كه در آن سرزمين به ناتوانى و زبونى گرفته شده بودند، نعمت هاى باارزش دهيم، و آنان را پيشوايان مردم و وارثان [اموال، ثروتها و سرزمينهاى فرعونيان] گردانيم.[1]
یکی از نکات مهمی که شاید مبنای متون حاضر نیز باشد، مسئله جایگاه مهم روایات اهل بیت در فهم قرآن است. کاربرد‌های متعددی برای روایات اهل بیت در فهم قرآن، متصور است:
ممکن است معنای ظاهری آیه طبق روایت، مورد اشاره اهل بیت نیز واقع شود. در این صورت مویدی بر فهم ما از آیه خواهد بود.
ممکن است روایت اهل بیت ما را به مداقه در معانی لغوی و ظاهری آیه دعوت کنند و با این توجه به معنایی برسیم که در ابتدا خود به تنهایی نرسیده بودیم[2].
امکان دارد که روایت اهل بیت مصداقی برای معنای ظاهری تعیین کند. این مصداق می تواند مصداق انحصاری باشد.[3]و ممکن است از باب تعیین مصداق کامل و تمام آن باشد[4].
می تواند کلیت یک مسئله در قرآن ذکر شود و توضیحات، جزئیات، استثنائات و قیود آن، در روایات بیاید. همان طور که در مورد اغلب احکامی که در قرآن ذکر شده چنین است.
هم چنین می تواند در روایات، دلیلی بر مجاز گویی در قرآن آمده باشد. برای مثال، در قرآن در آیه ای درباره قبله، چنین می فرماید: «قَدْ نَرى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذينَ أُوتُوا الْكِتابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُون[5]» از ظاهر آیه چنین برداشت می شود که صرف رو به مسجد الحرام بودن کافی است. اما همه مسلمین اتفاق نظر دارند که نماز باید رو به کعبه باشد. برای همین در مسجد الحرام، نمی توان رو به دیوار این مسجد و پشت به کعبه نماز گزارد. در صورتی که ظاهرا با آیه مخالفتی ندارد. این طور به نظر می‌رسد که در این آیه از مجاز ظرف و مظروف استفاده شده و ظرف گفته شده ولی مظروف اراده شده است.
می تواند یک آیه دو احتمال مساوی درباره معنایش برود و روایتی یکی از دو احتمال را برگزیند.[6]یا آنکه پیچیدگی هایی را آسان کند.
هم چنین روایت می تواند باطن آیه ای را مکشوف کند. یعنی ضمن پذیرش معنای ظاهری، برای آن آیه معانی باطنی قائل باشند[7]. البته این معانی ممکن است بیش از یکی هم باشند. همان طور که در روایاتی نیز ضمنا بیان شده است.[8]
البته ناگفته نماند که تشخیص این امر که کارکرد این روایت در توضیح آیه کدام از کارکرد های بالاست، بعضا به مسئله ای بسیار دشوار و تخصصی بدل خواهد شد.
اما جهت حسن ختام این موضوع، نقل قولی از عالم کم نظیر شیعه که حوزه علمیه را بعد از خود دچار تحول فراوانی کرد، انجام می دهیم. مرحوم شیخ مرتضی انصاری در کتاب مهم اصولی (به نام فرائد الاصول که مشهور به رسائل است) خود چنین می نویسد:
«و من المعلوم ضرورة من مذهبنا تقديم نص الإمام عليه السلام على ظاهر القرآن كما أن المعلوم ضرورة من مذهبهم العكس[9]» توضیح آنکه شیخ بزرگوار به این مطلب اشاره دارند که اگر در روایات قیدی ذکر شد، دیگر نمی توان به آیه که بدون قید است عمل نمود و باید قید را لحاظ کرد.
ذکر این مسائل، به عنوان تشریح مبانی این متون، لازم بود. حال به ذکر یکی از روایاتی می پردازیم که درباره آیه فوق توضیحی داده اند: « عَنْ عَلِيّ ع فِي قَوْلِهِ تَعَالَى وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِينَ قَالَ هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ يَبْعَثُ اللَّهُ مَهْدِيَّهُمْ بَعْدَ جَهْدِهِمْ فَيُعِزُّهُمْ وَ يُذِلُّ عَدُوَّهُم[10]»
در این روایت و روایات دیگری، مصداق «الذین استضعفوا فی الارض» اهل بیت دانسته شده اند. در این روایت تصریح شده که خداوند مهدی ایشان را مبعوث می نماید که آن را عزیز می گرداند و دشمن‌شان را خوار.
شبیه این تعبیر، روایات دیگری است که در آن، اهل بیت عصمت و طهارت، خود را مصداق یتیم ذکر می کنند و خوردن مال یتیم را، تعرض به اموال خود می شمرند[11]. (این طور به نظر می رسد که این روایات از باب بیان مصداق اتم و اکمل است.)
از خدای متعال می خواهیم که بر ما منت گذارد و آن دولت کریمه را به ما بنماید.
[1] از ترجمه قرآن آقای انصاریان
[2] نظیر آنچه درباره آیه «إِنَّكُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَها وارِدُونَ» (انبیا: 98)، در كنز الفوائد، ج2، ص: 187 نقل گشته است.
[3] نظیر آنچه درباره آیه «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ» در کافی شریف ذکر شده: إِيَّانَا عَنَى خَاصَّة (الكافي (ط - الإسلامية)، ج1، ص: 276)
[4] نظیر آنچه در روایات اهل سنت درباره امیرالمومنین موجود است که ایشان کامل ترین مصداق یا ایها الذین آمنوا هستند. عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ: لَيْسَ مِنْ آيَةٍ فِي الْقُرْآنِ: {يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا} [البقرة: 104] ، إِلَّا وَعَلِيٌّ رَأْسُهَا وَأَمِيرُهَا وَشَرِيفُهَا، وَلَقَدْ عَاتَبَ اللَّهُ أَصْحَابَ مُحَمَّدٍ فِي الْقُرْآنِ، وَمَا ذَكَرَ عَلِيًّا إِلَّا بِخَيْرٍ. (فضائل الصحابه احمد بن حنبل، ج 2 ص 654) در انتها ابن عباس گوید که خداوند اصحاب پیامبر را در قرآن توبیخ کرده ولی از امیرالمومنین جز خیر یاد نکرده است.
[5] بقره : 144
[6] اصطلاحا به دلالت چنین آیه ای «مجمل» می گویند.
[7] ظاهرا این روایت، به این مسئله تصریح دارد که معنای باطنی، در عین پذیرش معنای ظاهری است: عَبْداً صَالِحاً عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ قَالَ فَقَالَ إِنَّ الْقُرْآنَ لَهُ ظَهْرٌ وَ بَطْنٌ فَجَمِيعُ مَا حَرَّمَ اللَّهُ فِي الْقُرْآنِ هُوَ الظَّاهِرُ وَ الْبَاطِنُ مِنْ ذَلِكَ أَئِمَّةُ الْجَوْرِ- وَ جَمِيعُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ تَعَالَى فِي الْكِتَابِ هُوَ الظَّاهِرُ وَ الْبَاطِنُ مِنْ ذَلِكَ أَئِمَّةُ الْحَق (الكافي (ط - الإسلامية)، ج1، ص: 374)
[8] عَنْ جَابِرِ بْنِ يَزِيدَ الْجُعْفِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ شَيْءٍ مِنَ التَّفْسِيرِ فَأَجَابَنِي ثُمَّ سَأَلْتُهُ عَنْهُ ثَانِيَةً فَأَجَابَنِي بِجَوَابٍ آخَرَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ كُنْتَ أَجَبْتَنِي فِي هَذِهِ الْمَسْأَلَةِ بِجَوَابٍ غَيْرِ هَذَا قَبْلَ الْيَوْمِ فَقَالَ يَا جَابِرُ إِنَ لِلْقُرْآنِ بَطْناً وَ لِلْبَطْنِ بَطْناً وَ لَهُ ظَهْرٌ وَ لِلظَّهْرِ ظَهْر (المحاسن، ج2، ص: 300)
[9] فرائد الاصول، ج1، ص: 58
[10] الغيبة (للطوسي)/ كتاب الغيبة للحجة، النص، ص: 184
[11] وَ رُوِيَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ ع أَصْلَحَكَ اللَّهُ مَا أَيْسَرُ مَا يَدْخُلُ بِهِ الْعَبْدُ النَّارَ قَالَ مَنْ أَكَلَ مِنْ مَالِ الْيَتِيمِ دِرْهَماً وَ نَحْنُ الْيَتِيمُ (من لا يحضره الفقيه، ج2، ص: 41)
برای ورود به کانال پیام‌رسان تلگرام «مکتوبات هیأت الزهرا (س) دانشگاه شریف» کلیک کنید.
