بسم الله الرحمن الرحیم
وَعَدَ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَني لا يُشْرِكُونَ بي شَيْئاً وَ مَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُون (النور : 55)
خدا به كسانى از شما كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، وعده داده است كه حتماً آنان را در زمين جانشين [ديگران] كند، همان گونه كه پيشينيان آنان را جانشين [ديگران] كرد، و قطعاً دينشان را كه براى آنان پسنديده به سودشان استوار و محكم نمايد، و يقيناً ترس و بيمشان را تبديل به امنيت كند، [تا جايى كه] فقط مرا بپرستند [و] هيچ چيزى را شريك من نگيرند. و آنان كه پس از اين نعمت هاى ويژه ناسپاسى ورزند [در حقيقت] فاسق اند.[1]
در آیه فوق، وعده ای از خدا نسبت به بعضی از مومنین مطرح می شود که بسیار شیرین است. روایات مربوط به این آیه را که در کتب روایی بررسی می کنیم، در می یابیم که مصداق این آیه، ائمه و یا حضرت قائم و اصحاب شان دانسته شده است:
سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ- وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَالَ هُمُ الْأَئِمَّةُ[2]
یا در کتاب غیبت نعمانی، از امام صادق چنین روایت شده است:
عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي مَعْنَى قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً قَالَ نَزَلَتْ فِي الْقَائِمِ وَ أَصْحَابِه[3]
در توضیح این روایات، نکات مختلفی را می توان بیان داشت. یکی از نکاتی که لازم است ذکر شود، این مسئله است که وعده خدا حتما تحقق می یابد و خداوند در وعده اش تخلفی نیست. ظاهرا می توان از آیات ذیل نیز چنین برداشت نمود: أَلا إِنَّ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَلا إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُون[4]
رَبَّنا إِنَّكَ جامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لا رَيْبَ فيهِ إِنَّ اللَّهَ لا يُخْلِفُ الْميعاد[5]
در روایتی از امام رئوف نیز این عدم تخلف وعده مذکور در آیه، در مورد امام زمان دانسته شده است. در روایت است که امام زمان، از وعده ها خداست و خداوند در وعده هایش تخلف نمی کند.
قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو هَاشِمٍ دَاوُدُ بْنُ الْقَاسِمِ الْجَعْفَرِيُّ قَالَ: كُنَّا عِنْدَ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الرِّضَا ع فَجَرَى ذِكْرُ السُّفْيَانِيِّ وَ مَا جَاءَ فِي الرِّوَايَةِ مِنْ أَنَّ أَمْرَهُ مِنَ الْمَحْتُومِ فَقُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ ع هَلْ يَبْدُو لِلَّهِ فِي الْمَحْتُومِ قَالَ نَعَمْ قُلْنَا لَهُ فَنَخَافُ أَنْ يَبْدُوَ لِلَّهِ فِي الْقَائِمِ فَقَالَ إِنَّ الْقَائِمَ مِنَ الْمِيعَادِ وَ اللَّهُ لا يُخْلِفُ الْمِيعادَ[6]
در پایان، بهتر است که بنا به عبارات درون آیه، به کاربرد عبارت خلیفه الله بپردازیم. در آیاتی که ظاهرا مربوط به خلقت آدم است، درباره قرار دادن خلیفه در زمین صحبت شده است:
وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَليفَةً قالُوا أَ تَجْعَلُ فيها مَنْ يُفْسِدُ فيها وَ يَسْفِكُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ قالَ إِنِّي أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُون[7]
اینکه در این آیات مد نظر نوع بشر است یا افراد خاصی از بشر، محل اختلاف است. در افواه مردم، نوع انسان دارای مقام خلیفه اللهی است. اما لااقل از ظاهر بعضی روایات چنین بر نمی آید. از نظر منطقی هم این مسئله قابل پذیرش نیست. انسان با این همه خطا و ضعف و نقص، چگونه می تواند شایسته چنین مقامی باشد؟ آن هم انسانی که خدا درباره بعضی از آنان می گوید:
وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ كَثيراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا يَسْمَعُونَ بِها أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِكَ هُمُ الْغافِلُون[8]
در روایاتی هم این مقام، مختص بندگان خاص خدا دانسته شده است. برای مثال، آیه فوق در باب بَابُ أَنَّ الْأَئِمَّةَ ع خُلَفَاءُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي أَرْضِهِ وَ أَبْوَابُهُ الَّتِي مِنْهَا يُؤْتَى از کافی قرار دارد که روایت اول آن نیز موید همین معناست: عَنِ الْجَعْفَرِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا ع يَقُولُ الْأَئِمَّةُ خُلَفَاءُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي أَرْضِهِ[9]
حتی در بعضی زیارات نیز حضرت اهل بیت را با عبارت خلیفه الله می خوانیم. اگر خلیفه اللهی مقام مربوط به تمامی انسان ها بود، منطقی نبود که امام را با آن عنوان صدا کنیم و بستاییم. برای مثال در عباراتی که در کافی شریف آمده است که در نزد قبر مطهر امیرالمومنین گفته شود: تَقُولُ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا وَلِيَّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا حُجَّةَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا خَلِيفَةَ اللَّه[10]
از خداوند متعال می خواهیم که چشم ما را به ظهور امام عصر و تحقق وعده هایش روشن کند.
[1] ترجمه آقای انصاریان
[2] الكافي (ط - الإسلامية)، ج1، ص: 194
[3] الغيبة للنعماني، النص، ص: 240
[4] يونس : 55
[5] آلعمران : 9
[6] الغيبة للنعماني، النص، ص: 303
[7] بقره : 30
[8] اعراف : 179
[9] الكافي (ط - الإسلامية)، ج1، ص: 193
[10] الكافي (ط - الإسلامية)، ج4، ص: 570
برای ورود به کانال پیام‌رسان تلگرام «مکتوبات هیأت الزهرا (س) دانشگاه شریف» کلیک کنید.
