توصیه‌های راهگشا و ارزشمند حضرت امیرالمومنین علی علیه‌السلام در نامه‌ای که برای فرماندار مصر، مالک اشتر، نوشته‌اند، نمونه‌ی کاملی از شیوۀ ادارۀ حکومت اسلامی، مطابق با واجبات و سنت‌های الهی است. بی‌شک حضرت علی علیه‌السلام در دوران حکومت کوتاهشان (چهار سال و نه ماه)، خود اسوۀ کاملی در رهبری جامعۀ اسلامی بودند. در این نامه مفصلاً به حقوق و تکالیف سیاسی اقشار مختلف جامعه، اعم از کارگزاران دولتی، فرماندهان و سربازان سپاه و طبقات محروم جامعه پرداخته شده‌است. همچنین نکات اثربخش و مهمی حول وظایف حاکمیتی رهبر ذکر شده‌است. در ادامه، بخش‌هایی از این نامۀ ارزنده را می‌خوانیم.
مردم‌داری
حضرت علی علیه‌السلام در ابتدا ترس از خدا و پیروی از دستورات الهی را بیان می‌دارند که نشان‌دهندۀ ضرورت خودسازی رهبر جامعه اسلامی است. در ادامه به مهربانی و دوستی با مردم سفارش می‌کنند: «اگر گناهى از آنان سر می‌زند يا علت‌هايى بر آنان عارض مىشود يا خواسته و ناخواسته، اشتباهى مرتكب می‌گردند، آنان را ببخشاى و بر آنان آسان گير، آن‌گونه كه دوست‌دارى خدا تو را ببخشايد و بر تو آسان گيرد.» چرا که؛ «مردم دو دسته‌اند؛ دسته‌اى برادر دينى تو و دستۀ ديگر همانند تو در آفرینش می‌باشند.» همچنین دربارۀ اخلاق اختصاصی رهبر می‌فرمایند: «بخشى از كارها به گونهاى است كه خود بايد انجام دهى؛ مانند پاسخ دادن به كارگزاران دولتى، در آنجا كه مُنشيان تو از پاسخ دادن به آن‌ها درمانده‌اند. و ديگر برآوردن نياز مردم در همان روزى كه به تو عرضه می‌دارند و يارانت در رفع نياز آنان ناتوانند، كار هر روز را در همان روز انجام ده؛ زيرا هر روزى، كارى مخصوص به خود دارد.»
راه ِگزینش و رسم ِنظارت
واضح است که نظارت بر نحوۀ گزینش و بررسی اعمال کارگزاران از وظایف بسیار پراهمیت و حساس حاکم اسلامی می‌باشد. حضرت علی علیه‌السلام، بسیار دقیق و با ظرافت ماهرانه‌ای به این امر مهم می‌پردازند: «در امور كارمندانت بينديش و پس از آزمايش به كارشان بگمار و با ميل شخصى و بدون مشورت با ديگران، آنان را به كارهاى مختلف وادار نكن؛ زيرا نوعى ستمگرى و خيانت است. كارگزاران دولتى را از ميان مردمى با تجربه و باحيا، از خاندان‌هاى پاكيزه و با تقوا كه در مسلمانى سابقۀ درخشانى دارند انتخاب‌كن.» و دربارۀ حقوق کارگزاران این‌گونه می‌فرمایند: «روزى فراوان بر آنان ارزانى دار، كه با گرفتن حقوق كافى در اصلاح خود بيشتر می‌كوشند و با بىنيازى، دست به اموال بيت‌المال نمي‌زنند و اتمام حجتى است بر آنان؛ اگر فرمانت را نپذيرند يا در امانت تو خيانت‌كنند. سپس رفتار كارگزاران را بررسى‌كن و جاسوسانى راستگو و وفاپيشه بر آنان بگمار كه مراقبت و بازرسى پنهانى تو از كار آنان، سبب امانت‌دارى و مهربانى با رعيت خواهد بود.»
شبیه حاج‌قاسم خودمان؟
طبق فرمایش حضرت، از دیگر مؤلفه‌های مهم وظایف سیاسی، توجه به خیرخواهی، عذرپذیری، شکیبایی و تواضع فرماندهان سپاه هنگام گزینش توسط رهبر است. آن‌طور که می‌خوانیم: «براى فرماندهى سپاه، كسى را برگزين كه خيرخواهى او براى خدا و پيامبر(ص) و امام تو بيشتر، و دامن او پاكتر، شكيبايى او برتر باشد، از كسانى كه دير به خشم آيد و عذرپذيرتر باشد، و بر ناتوان رحمت آورد، و با قدرتمندان، با قدرت برخورد كند، درشتى او را به تجاوز نكشاند و ناتوانى، او را از حركت بازندارد... برگزیده‌ترين فرماندهان سپاه تو، كسى باشد كه از همه بيشتر به سربازان كمك رساند و از امكانات مالى خود، بيشتر در اختيارشان گذارد، بهاندازهاى كه خانواده‌هايشان در پشت جبهه و خودشان در آسايش كامل باشند، تا در نبرد با دشمن، سربازان اسلام، تنها به يك چيز بينديشند.» درمورد رفتار با سربازان و سپاهیان: «همانا مهربانى تو نسبت به سربازان، دل‌هايشان را به تو می‌كشاند و همانا برترين روشنى چشم زمامداران، برقرارى عدل در شهرها و آشكارشدن محبت مردم نسبت به رهبر است؛ كه محبت دل‌هاى رعيت جز با پاكى قلب‌ها پديد نمی‌آيد.»
و اما پابرهنه‌ها
دربارۀ نحوۀ تعامل رهبر با مستضعفان و حقوق آن‌ها: «براى خدا پاسدار حقى باش كه خداوند براى اين طبقه، معين فرموده است. بخشى از بيت‌المال و بخشى از غله‌هاى زمين‌هاى غنيمتى اسلام را در هر شهرى به طبقات پايين اختصاص ده، زيرا براى دورترين مسلمانان همانند نزديك‌ترين آنان سهمى مساوى وجود دارد و تو مسئول رعايت آن می‌باشى. مبادا سرمستى حكومت تو را از رسيدگى به آنان باز دارد كه هرگز انجام كارهاى فراوان و مهم، عذرى براى ترك مسئوليت‌هاى كوچك‌تر نخواهد بود. بخشى از وقت خود را به كسانى اختصاص ده كه به تو نياز دارند، تا شخصاً به امور آنان رسيدگى كنى و در مجلس عمومى با آنان بنشين و در برابر خدايی كه تو را آفريده فروتن باش و سربازان و ياران و نگهبانان خود را از سر راهشان دور كن تا سخنگوى آنان بدون اضطراب در سخن گفتن با تو گفتگو كند.»
حضرت علی علیه‌السلام در انتهای این عهدنامه به حاکم جامعۀ اسلامی این اطمینان را می‌دهند که: «آنچه بر تو لازم است آن که حکومت‌های دادگستر پیشین، سنت‌های با ارزش گذشتگان، روش‌های پسندیدۀ رفتگان و آثار پیامبر (ص) و واجباتی که در کتاب خداست را همواره به یاد آوری و از آنچه ما عمل کرده‌ایم، پیروی کنی.»
برگرفته از نامۀ 53 نهج‌البلاغه، ترجمۀ استاد محمد دشتی
برای ورود به کانال پیام‌رسان تلگرام «مکتوبات هیأت الزهرا (س) دانشگاه شریف» کلیک کنید.
