ماه رمضان ماه عبادت مسلمانان است و در روایات بر عبادت در این ماه تأکید شده است. اعمال و فضیلت‌های ماه رمضان از جایگاه بسیار والایی برخوردار است.
ماه رمضان تنها ماه قمرى است که در قرآن کریم به صراحت از آن نام برده و گرامى داشته شده است چنانچه در آیه ۱۵۸ سوره مبارکه بقره آمده است: «شَهْرُ رَمَضانَ الذّى أُنزِلَ فِیهِ القُرْآنُ هُدًى لِلنّاس؛ ماه رمضان ماهى است که قرآن در آن براى هدایت بشر نازل شده».
«شیخ صدوق» به سند معتبر، از حضرت رضا (علیه السلام) از پدران بزرگوارش، از حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) روایت کرده که: روزی رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) برای ما خطبه‌ای خواند و در آن خطبه فرمود:
ای مردم، ماه خدا با برکت و رحمت و آمرزش به‌سوی شما روی آورده، ماهی که نزد خدا بهترین ماه‌ها و روزهایش بهترین روزها و شب‌هایش بهترین شب‌ها و ساعاتش بهترین ساعت‌هاست؛ و آن ماهی است که شما را در آن به‌سوی میهمانی خدا خوانده‌اند و در آن از اهل کرامت خدا شده‌اید.
نَفَس‌های شما در آن ماه پاداش تسبیح و خواب شما ثواب عبادت و اعمال شما پذیرفته و دعاهای شما مستجاب است، از پروردگار خویش با نیت‌های صادقانه و دل‌های پاکیزه از گناهان و صفات ناپسند درخواست کنید که به شما برای روزه گرفتن در آن و تلاوت قرآن توفیق دهد.
امام صادق(علیه‌السلام) سفارش فرموده که:
هرگاه روزه هستی باید گوش و چشم و مو و پوست و همه اعضای تو روزه باشند، یعنی از انجام محرّمات بلکه مکروهات دوری کنند؛
هنگام روزه‌داری تو نباید همانند روز افطار تو باشد؛
روزه نه همین خودداری از خوردن و آشامیدن تنهاست، بلکه باید در هنگام روزه، زبان خود را از دروغ نگاه دارید و دیده‌های خود را از حرام بپوشانید و با یکدیگر دشمنی و درگیری نداشته باشید و بر هم حسد نورزید و غیبت و گفتگوی بی منطق نکنید و سوگند دروغ بلکه حتی سوگند راست به زبان نیاورید و دشنام و ناسزا ندهید و بی‌خردی نورزید و دلتنگ نشوید و از یاد خدا و نماز غفلت نکنید؛ و از آنچه نباید گفت خاموش باشید.
حضرت امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) فرمود:
چه بسیار روزه‌داری که او را از روزه جز تشنگی و گرسنگی بهره‌ای نیست و چه بسیار عبادت‌کننده‌ای که او را از عبادت سودی جز رنج و زحمت نباشد! ای خوشا خواب زیرکان که بهتر از بیداری و عبادت احمقان می‌باشد و خوشا افطار زیرکان که بهتر از روزه داشتن بی‌خردان است!
در کتاب مفاتیح‌الجنان برای این ماه اعمال و آدابی ذکر شده که عمل به آن‌ها می‌تواند ما را در کسب هرچه بیشتر فیوضات این ماه بزرگ یاری کند.
دعای بعد از هر نماز واجب در ماه رمضان
(1) سید ابن طاووس از امام صادق و موسی بن جعفر (علیهماالسلام) روایت کرده که فرمودند: در ماه رمضان از ابتدا تا پایانش پس از هر فریضه بخوان:
اللّٰهُمَّ ارْزُقْنِى حَجَّ بَيْتِكَ الْحَرامِ فِى عامِى هٰذَا وَفِى كُلِّ عامٍ مَا أَبْقَيْتَنِى فِى يُسْرٍ مِنْكَ وَعافِيَةٍ وَسَعَةِ رِزْقٍ، وَلَا تُخْلِنِى مِنْ تِلْكَ الْمَواقِفِ الْكَرِيمَةِ، وَالْمَشاهِدِ الشَّرِيفَةِ، وَزِيارَةِ قَبْرِ نَبِيِّكَ صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَ آلِهِ، وَفِى جَمِيعِ حَوائِجِ الدُّنْيا وَالْآخِرَةِ فَكُنْ لِى
خدایا، زیارت خانه‌ی محترمت را در امسال و در هر سال تا زمانی‌که زنده‌ام می‌داری نصیبم کن، در آسانی و تندرستی و گشادگی روزی و محرومم نکن مرا از آن اماکن باارزش و مشاهد دارای مزیّت و برتری و زیارت قبر پیامبرت که درود تو بر او و بر خاندانش باد و در تمام حاجات دنیا و آخرت یاور من باش،
اللّٰهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ فِيما تَقْضِى وَتُقَدِّرُ مِنْ الْأَمْرِ الْمَحْتُومِ فِى لَيْلَةِ الْقَدْرِ مِنَ الْقَضاءِ الَّذِى لا يُرَدُّ وَلَا يُبَدَّلُ أَنْ تَكْتُبَنِى مِنْ حُجَّاجِ بَيْتِكَ الْحَرامِ الْمَبْرُورِ حَجُّهُمُ، الْمَشْكُورِ سَعْيُهُمُ، الْمَغْفُورِ ذُنُوبُهُمُ، الْمُكَفَّرِ عَنْهُمْ سَيِّئاتُهُمْ، وَاجْعَلْ فِيما تَقْضِى وَتُقَدِّرُ أَنْ تُطِيلَ عُمْرِى وَتُوَسِّعَ عَلَىَّ رِزْقِى، وَتُؤَدِّىَ عَنِّى أَمانَتِى وَدَيْنِى، آمِينَ رَبَّ الْعالَمِينَ.
خدایا، از تو می‌خواهم در آنچه حکم می‌کنی و مقدّر می‌نمایی، از فرمان حتمی در شب قدر، از حکمی که برگشت داده نمی‌شود و به حکم دیگر تغییر نمی‌یابد، اینکه مرا در شمار زائران خانه محترمت بنویسی، آن زائرانی که پاک و خالص است زیارتشان و پذیرفته است تلاششان و آمرزیده است گناهشان و نابود شده است بدی‌هایشان و قرار ده در آنچه حکم می‌کنی و مقدّر می‌نمایی اینکه عمرم را طولانی سازی و روزی‌ام را فراوان کنی و امانت و قرضم را ادا نمایی، دعایم را اجابت کن ای پروردگار جهانیان.
(2) و پس از نمازهاى واجب بخوان:
يَا عَلِىُّ يَا عَظِيمُ، يَا غَفُورُ يَا رَحِيمُ، أَنْتَ الرَّبُّ الْعَظِيمُ الَّذِى لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَىْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ، وَهٰذَا شَهْرٌ عَظَّمْتَهُ وَكَرَّمْتَهُ وَشَرَّفْتَهُ وَفَضَّلْتَهُ عَلَى الشُّهُورِ، وَهُوَ الشَّهْرُ الَّذِى فَرَضْتَ صِيامَهُ عَلَىَّ، وَهُوَ شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِى أَنْزَلْتَ فِيهِ الْقُرْآنَ هُدىً لِلنَّاسِ وَبَيِّناتٍ مِنَ الْهُدىٰ وَالْفُرْقانِ وَجَعَلْتَ فِيهِ لَيْلَةَ الْقَدْرِ وَجَعَلْتَها خَيْراً مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ، فَيا ذَا الْمَنِّ وَلَا يُمَنُّ عَلَيْكَ مُنَّ عَلَىَّ بِفَكاكِ رَقَبَتِى مِنَ النَّارِ فِى مَنْ تَمُنُّ عَلَيْهِ وَ أَدْخِلْنِى الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِكَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ.
ای بلندمرتبه، ای بزرگ، ای آمرزنده، ای مهربان، تویی پروردگار بزرگ که چیزی همانندش نیست و اوست شنوای بینا و این ماهی است که به آن عظمت و ارزش و برتری و مزیّت بخشیدی و بر سایر ماه‌ها برتری دادی و ماهی است که روزه‌اش را بر ما واجب کردی و آن ماه رمضان است که قرآن را در آن فرود آوردی، برای هدایت مردم و بیان دلایل روشن از هدایت و تشخیص حق از باطل و شب قدر را در آن قرار دادی و آن را از هزار ماه بهتر ساختی، ای صاحب مهر و محبت که بر تو منّتی گذاشته نشود، بر من به آزادی از آتش منّت نه در جمع آنان که بر آن‌ها منّت نهی و وارد بهشتم گردان، ای مهربان‌ترین مهربانان.
(3) شیخ کفعمی در «مصباح» و «بلدالامین» و شیخ شهید در مجموعه‌ی خود از حضرت رسول(صلی‌الله‌علیه‌وآله) نقل کرده‌اند که آن حضرت فرمود: هرکه این دعا را در ماه رمضان، پس از هر نماز واجب بخواند، حق‌تعالی گناهان او را تا روز قیامت بیامرزد؛ و آن دعا این است:
اللّٰهُمَّ أَدْخِلْ عَلَىٰ أَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ، اللّٰهُمَّ أَغْنِ كُلَّ فَقِيرٍ، اللّٰهُمَّ أَشْبِعْ كُلَّ جائِعٍ، اللّٰهُمَّ اكْسُ كُلَّ عُرْيانٍ، اللّٰهُمَّ اقْضِ دَيْنَ كُلِّ مَدِينٍ، اللّٰهُمَّ فَرِّجْ عَنْ كُلِّ مَكْرُوبٍ، اللّٰهُمَّ رُدَّ كُلَّ غَرِيبٍ، اللّٰهُمَّ فُكَّ كُلَّ أَسِيرٍ، اللّٰهُمَّ أَصْلِحْ كُلَّ فاسِدٍ مِنْ أُمُورِ الْمُسْلِمِينَ، اللّٰهُمَّ اشْفِ كُلَّ مَرِيضٍ، اللّٰهُمَّ سُدَّ فَقْرَنا بِغِناكَ، اللّٰهُمَّ غَيِّرْ سُوءَ حالِنا بِحُسْنِ حالِكَ، اللّٰهُمَّ اقْضِ عَنَّا الدَّيْنَ وَأَغْنِنا مِنَ الْفَقْرِ، إِنَّكَ عَلَىٰ كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ.
خدایا، بر اهل قبور شادی وارد کن، خدایا، هر تهیدستی را بی‌نیاز کن، خدایا، هر گرسنه‌ای را سیر کن، خدایا، هر برهنه‌ای را بپوشان، خدایا، قرض هر بدهکاری را ادا کن، خدایا، غم هر غم‌زده‌ای را برطرف کن، خدایا، هر غریبی را به وطن بازگردان، خدایا، هر اسیری را آزاد فرما، خدایا، هر فسادی را در کار مسلمانان اصلاح کن، خدایا هر بیماری را درمان ده، خدایا راه تهیدستی ما را با توانگری‌ات ببند، خدایا بدحالی ما را به خوبی حال خود تغییر ده، خدایا، وام ما را بپرداز و ما را از تهیدستی بی‌نیاز کن، همانا تو بر هر کاری توانایی.
دعای حج
اللّٰهُمَّ إِنِّى بِكَ وَمِنْكَ أَطْلُبُ حاجَتِى، وَمَنْ طَلَبَ حاجَةً إِلَى النَّاسِ فَإِنِّى لَا أَطْلُبُ حاجَتِى إِلّا مِنْكَ وَحْدَكَ لا شَرِيكَ لَكَ، وَأَسْأَلُكَ بِفَضْلِكَ وَرِضْوانِكَ أَنْ تُصَلِّىَ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَأَهْلِ بَيْتِهِ وَأَنْ تَجْعَلَ لِى فِى عامِى هٰذَا إِلىٰ بَيْتِكَ الْحَرامِ سَبِيلاً حِجَّةً مَبْرُورَةً مُتَقَبَّلَةً زاكِيةً خالِصَةً لَكَ تَقَرُّبِها عَيْنِى، وَتَرْفَعُ بِها دَرَجَتِى،
خدایا، من به وسیله‌ی تو از تو حاجتم را درخواست می‌کنم و هرکه حاجت خویش از مردم بخواهد همانا من حاجتم را نمی‌خواهم مگر از تو، یگانه‌ای، شریکی برای تو نیست، به حق احسان و لطف و خشنودی‌ات از تو می‌خواهم که بر محمّد و اهل‌بیتش درود فرستی و در این سال برایم راهی به سوی کعبه قرار دهی، با زیارتی پاک و پذیرفته، پاکیزه و خالص برای خودت که دیده‌ام به آن روشن شود و مرتبه‌ام به آن بالا رود،
وَتَرْزُقَنِى أَنْ أَغُضَّ بَصَرِى، وَأَنْ أَحْفَظَ فَرْجِى، وَأَنْ أَكُفَّ بِها عَنْ جَمِيعِ مَحارِمِكَ حَتَّىٰ لَايَكُونَ شَىْءٌ آثَرَ عِنْدِى مِنْ طاعَتِكَ وَخَشْيَتِكَ وَالْعَمَلِ بِما أَحْبَبْتَ، وَالتَّرْكِ لِما كَرِهْتَ وَنَهَيْتَ عَنْهُ، وَاجْعَلْ ذٰلِكَ فِى يُسْرٍ وَيَسارٍ وَعافِيَةٍ وَمَا أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَىَّ،
خدایا به من روزی کن که دیده‌ام را از حرام فرو بندم و شهوتم را نگاه دارم و خود را از همه حرام‌هایت بازدارم تا آنجا که چیزی نزد من برتر از طاعت و ترس از تو نباشد و توفیق عمل به آنچه واجب کردی و ترک آنچه نپسندیدی و از آن نهی نمودی و همه این‌ها را در کنار آسانی و فراوانی و تندرستی و آنچه به من نعمت دادی قرار ده
وَأَسْأَلُكَ أَنْ تَجْعَلَ وَفاتِى قَتْلاً فِى سَبِيلِكَ تَحْتَ رايَةِ نَبِيِّكَ مَعَ أَوْلِيائِكَ، وَأَسْأَلُكَ أَنْ تَقْتُلَ بِى أَعْداءَكَ وَأَعْداءَ رَسُولِكَ، وَأَسْأَلُكَ أَنْ تُكْرِمَنِى بِهَوانِ مَنْ شِئْتَ مِنْ خَلْقِكَ وَلَا تُهِنِّى بِكَرامَةِ أَحَدٍ مِنْ أَوْ لِيائِكَ . اللّٰهُمَّ اجْعَلْ لِى مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلاً، حَسْبِىَ اللّٰهُ، مَا شَاءَ اللّٰهُ.
و از تو می‌خواهم مرگم را کشته شدن در راهت در زیر پرچم پیامبرت همراه با اولیایت قرار دهی و از تو می‌خواهم که به وسیله من دشمنان خود و رسولت را نابود کنی و از تو درخواست می‌کنم که مرا گرامی داری با خوار کردن آن که از خلق خود می‌خواهی و خوار نکنی مرا به گرامی داشتن احدی از اولیایت، خدایا برایم همراه پیامبر راهی به خوشبختی قرار ده، خدا مرا بس است، آنچه خدا خواهد شود.
نویسنده گوید: این دعا موسوم به «دعای حجّ» است، سید در «اقبال» خواندن آن را در شب‌های ماه رمضان، پس از مغرب، از امام صادق(علیه‌السلام) روایت کرده و کفعمی در کتاب «بلدالامین» فرموده: در هر روز از ماه رمضان و در شب اوّل آن، خواندن این دعا مستحب است و شیخ مفید در کتاب «مقنعه» آن را برای خصوص شب اول ماه پس از نماز مغرب روایت کرده.
بهار قرآن
آگاه باش بهترین اعمال در شب‌ها و روزهای ماه مبارک رمضان، خواندن قرآن است و باید آن را بسیار خواند، چه اینکه قرآن در این ماه نازل شده و در آثار اسلامی وارد شده که هرچیزی را بهاری است و بهار قرآن ماه رمضان و در ماه‌های دیگر یک ختم قرآن مستحب است و کم‌ترینش ختم آن در شش روز است، ولی در ماه رمضان هر سه روز یک ختم قرآن مستحب است و اگر انسان بتواند روزی یک ختم قرآن کند بسیار خوب است.
علاّمه مجلسی فرموده: در روایت است که بعضی از امامان(علیهم‌السلام) در این ماه چهل ختم قرآن می‌کردند و بلکه زیادتر و اگر ثواب هر ختم قرآنی را به روح مقدس یکی از چهارده معصوم هدیه کند ثوابش دو چندان گردد؛ و از روایتی چنین برداشت می‌شود که پاداش چنین کسی آن است که در روز قیامت با آنان باشد.
در این ماه باید زیاد دعا و صلوات و استغفار کرد و زیاد «لا إِلٰهَ إِلّا اللّٰهُ» گفت و روایت شده: که امام چهارم(علیه‌السلام) چون ماه رمضان فرا می‌رسید، زبان نمی‌گشود مگر به دعا و تسبیح و استغفار و تکبیر؛
و نیز باید به عبادت و انجام نافله‌های شب و روز اهتمام بسیار ورزید.
اوّل:
افطار کردن و مستحب است پس از نماز شام افطار کند مگر آنکه ضعف بر او چیره شده باشد یا جمعى جهت افطار منتظر او باشند.
دوّم:
با غذایى پاک و پاکیزه از حرام و شبهه افطار کند و بهتر است با خرماى حلال، روزه خود را بگشاید تا ثواب نمازش چهار صد برابر گردد و به خرما، آب، رطب، شیر، حلوا، نبات، آب گرم، به هر کدام که افطار کند خوب است.
سوّم:
در وقت افطار دعاهاى ویژه آن را بخواند، از جمله بگوید:
اللّٰهُمَّ لَكَ صُمْتُ، وَعَلَىٰ رِزْقِكَ أَفْطَرْتُ، وَعَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ.
خدایا برای تو روزه گرفتم و با روزی تو افطار کردم و بر تو تکیه نمودم.
تا خدا ثواب هرکسى را که در این روز روزه داشته به او عطا کند و اگر دعاى «اللَّهُمّ ربَّ النّور العظیمِ» را که سیّد و کفعمى روایت کرده‌اند بخواند فضیلت بسیار یابد؛
و روایت شده: که امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) هرگاه می‌خواست افطار کند، می‌گفت:
بِسْمِ اللّٰهِ، اللّٰهُمَّ لَكَ صُمْنا، وَعَلَىٰ رِزْقِكَ أَفْطَرْنا، فَتَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ.
به نام خدا، خدایا برای تو روزه گرفتیم و با روزی تو افطار کردیم، خدایا از ما بپذیر که تو شنوا و دانایی.
چهارم:
در هنگام خوردن لقمه‌ی اول بگوید:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، يَا وَاسِعَ الْمَغْفِرَةِ، اغْفِرْ لِي.
به نام خدا که رحمتش بسیار و مهربانی‌اش همیشگی است، ای گسترده آمرزش، مرا بیامرز.
تا خدا او را بیامرزد.
در روایت آمده: که در پایان هر روز از روزهاى ماه رمضان، خدا هزار هزار نفر را از آتش دوزخ آزاد کند، پس از حضرتش بخواه که تو را یکى از آنان قرار دهد.
پنجم:
در وقت افطار سوره «قدر» را بخواند.
ششم:
به هنگام افطار صدقه داده و به روزه داران افطار دهد، هرچند به‌قدر چند دانه خرما یا جرعه‌ای آب باشد.
از رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) روایت شده: هرکه روزه‌داری را افطار دهد همچون پاداش آن روزه‌دار برایش خواهد بود، بی‌آنکه از پاداش آن روزه‌دار چیزی کاسته شود؛ و همچنین برای او خواهد بود همانند آن عمل خوبی که آن افطار کننده به نیروی آن طعام بجا آورد.
آیت الله علاّمه حلی در رساله «سعدیه» از امام صادق(علیه‌السلام) روایت کرده: هر مؤمنی در ماه رمضان مؤمن دیگری را به لقمه‌ای اطعام کند، حق‌تعالی برای او پاداش کسی را بنویسد که سی بنده مؤمن آزاد کرده و نزد خدا یک دعایش مستجاب شود.
هفتم:
در هر شب خواندن «هزار مرتبه» «انّا انزلناه» وارد است.
هشتم:
در هر شب اگر بتواند «صد مرتبه» سوره «حم دخان» را بخواند.
نهم:
سیّد روایت کرده است: هرکه این دعا را در هر شب ماه رمضان بخواند، گناهان چهل سال او آمرزیده می‌شود:
اللّٰهُمَّ رَبَّ شَهْرِ رَمْضانَ الَّذِى أَنْزَلْتَ فِيهِ الْقُرْآنَ، وَافْتَرَضْتَ عَلَىٰ عِبادِكَ فِيهِ الصِّيامَ، صَلِّ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَارْزُقْنِى حَجَّ بَيْتِكَ الْحَرامِ فِى عامِى هٰذَا وَفِى كُلِّ عامٍ، وَاغْفِر لِى تِلْكَ الذُّنُوبَ الْعِظامَ، فَإِنَّهُ لَايَغْفِرُها غَيْرُكَ يَا رَحْمٰنُ يَا عَلَّامُ.
خدایا، ای مالک ماه رمضان که قرآن را در آن فرستادی و روزه را در آن بر بندگانت واجب کردی، بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست و زیارت خانه‌ات را در این سال و در هر سال نصیب من کن و برایم بیامرز گناهان بزرگی را که آن‌ها را جز تو نیامرزد، ای بخشاینده، ای دارای دانش بی‌پایان.
دهم:
در هر شب پس از مغرب «دعاى حج» را بخواند، که بیان آن در بخش اوّل گذشت.
یازدهم:
در هر شب از ماه رمضان «دعای افتتاح» را بخواند
دوازدهم:
در هر شب این دعا را بخواند:
اللّٰهُمَّ بِرَحْمَتِكَ فِى الصَّالِحِينَ فَأَدْخِلْنا، وَفِى عِلِّيِّينَ فَارْفَعْنا، وَبِكَأْسٍ مِنْ مَعِينٍ مِنْ عَيْنٍ سَلْسَبِيلٍ فَاسْقِنا، وَمِنَ الْحُورِ الْعِينِ بِرَحْمَتِكَ فَزَوِّجْنا، وَمِنَ الْوِلْدانِ الْمُخَلَّدِينَ كَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَكْنُونٌ فَأَخْدِمْنا، وَمِنْ ثِمارِ الْجَنَّةِ وَلُحُومِ الطَّيْرِ فَأَطْعِمْنا، وَمِنْ ثِيابِ السُّنْدُسِ وَالْحَرِيرِ وَالْإِسْتَبْرَقِ فَأَلْبِسْنا، وَلَيْلَةَ الْقَدْرِ، وَحَجَّ بَيْتِكَ الْحَرامِ، وَقَتْلاً فِى سَبِيلِكَ فَوَفِّقْ لَنا،
خدایا، ما را در زمره شایستگان وارد کن و در بهشت برین بالا بر و جامی از نوشیدنی خوشگوار از چشمه سلسبیل به ما بنوشان و به رحمتت از حورالعین به همسری ما درآور و از جاوید پسرانی که همچون مروارید در صدف‌اند، در خدمت ما بگمار و از میوه‌های بهشت و گوشت پرندگان به ما بخوران و از لباس‌های زربفت و حریر و دیبا به ما بپوشان و ما را برای رسیدن به شب قدر و زیارت خانه کعبه و کشته شدن در راهت توفیق ده؛
وَصالِحَ الدُّعاءِ وَالْمَسْأَلَةِ فَاسْتَجِبْ لَنا ، وَإِذا جَمَعْتَ الْأَوَّلِينَ وَالْآخِرِينَ يَوْمَ الْقِيامَةِ فَارْحَمْنا، وَبَراءَةً مِنَ النَّارِ فَاكْتُبْ لَنا، وَفِى جَهَنَّمَ فَلا تَغُلَّنا، وَفِى عَذابِكَ وَهَوانِكَ فَلا تَبْتَلِنا، وَمِنَ الزَّقُّومِ وَالضَّرِيعِ فَلا تُطْعِمْنا، وَمَعَ الشَّياطِينِ فَلا تَجْعَلْنا، وَفِى النَّارِ عَليٰ وُجُوهِنا فَلا تَكْبُبْنا ، وَمِنْ ثِيابِ النَّارِ وَسَرابِيلِ الْقَطِرانِ فَلا تُلْبِسْنا، وَمِنْ كُلِّ سُوءٍ يَا لَاإِلٰهَ إِلّا أَنْتَ بِحَقِّ لَاإِلٰهَ إِلّا أَنْتَ فَنَجِّنا.
و دعای شایسته و درخواست ما را اجابت کن و آنگاه که پیشینیان و پسینیان را در روز قیامت جمع کردی به ما رحم کن و رهایی از آتش را برای ما بنویس و در دوزخ ما را به زنجیر نبند و در عذاب و خواری‌ات ما را گرفتار مساز و از زقوم و ضریع دوزخ به ما مخوران و با شیاطین یکجا قرارمان مده و ما را به رو در آتش مینداز و از جامه‌های آتشین و پیراهن‌های فلزی آتش‌بار بر ما مپوشان و از هرگونه بدی، ای که معبودی جز تو نیست، به‌حق اینکه معبودی جز تو نیست ما را رهایی بخش.
سیزدهم:
از امام صادق(علیه‌السلام) روایت شده است: در هر شب ماه رمضان می‌خوانی:
اللّٰهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ أَنْ تَجْعَلَ فِيما تَقْضِى وَتُقَدِّرُ مِنَ الْأَمْرِ الْمَحْتُومِ فِى الْأَمْرِ الْحَكِيمِ مِنَ الْقَضاءِ الَّذِى لَايُرَدُّ وَلَا يُبَدَّلُ أَنْ تَكْتُبَنِى مِنْ حُجَّاجِ بَيْتِكَ الْحَرامِ الْمَبْرُورِ حَجُّهُمُ، الْمَشْكُورِ سَعْيُهُمُ، الْمَغْفُورِ ذُنُوبُهُمُ، الْمُكَفَّرِ عَنْ سَيِّئاتِهِمْ، وَأَنْ تَجْعَلَ فِيما تَقْضِى وَتُقَدِّرُ أَنْ تُطِيلَ عُمْرِى فِى خَيْرٍ وَعافِيَةٍ، وَتُوَسِّعَ فى رِزْقِى، وَتَجْعَلَنِى مِمَّنْ تَنْتَصِرُ بِهِ لِدِينِكَ وَلَا تَسْتَبْدِلْ بِى غَيْرِى.
خدایا، از تو می‌خواهم، در آنچه حکم می‌کنی و مقدّر می‌فرمایی، از امر حتمی در کار حکیمانه، از فرمانی که برگشت نمی‌پذیرد و تغییر پیدا نمی‌کند چنین قرار دهی که مرا در شمار زائران خانه‌ات ثبت کنی، زائرانی که حجشان پذیرفته شده و تلاششان قبول گشته و گناهانشان به آمرزیده شده و بدی‌هایشان محو گشته و در آنچه حکم می‌کنی و مقدّر می‌فرمایی قرار دهی به این که عمر مرا در خیر و سلامت کامل طولانی کنی و در روزی‌ام وسعت بخشی و مرا از آنانی قرار دهی که به‌وسیله‌ی آنان دینت را یاری می‌کنی و دیگری را به‌جای من قرار ندهی.
چهاردهم:
در کتاب «انیس الصّالحین» آمده است: که در هر شب از شب‌های ماه رمضان بخواند:
أَعُوذُ بِجَلالِ وَجْهِكَ الْكَرِيمِ أَنْ يَنْقَضِىَ عَنِّى شَهْرُ رَمَضانَ أَوْ يَطْلُعَ الْفَجْرُ مِنْ لَيْلَتِى هٰذِهِ وَلَكَ قِبَلِى تَبِعَةٌ أَوْ ذَنْبٌ تُعَذِّبُنِى عَلَيْهِ.
به عظمت ذات بزرگ‌منش و مهمان‌نوازت پناه می‌آورم، از اینکه ماه رمضان از من بگذرد، یا سپیده این شب بدمد و هنوز نزد من حقی برای تو یا گناهی مانده باشد که بر آن عذابم کنی.
پانزدهم:
شیخ کفعمی در حاشیه «بلدالامین» از سید ابن باقی روایت کرده: که مستحب است در هر شب ماه رمضان دو رکعت نماز خوانده شود، در هر رکعت سوره «حمد» «یک مرتبه» و سوره «توحید» «سه مرتبه» و چون سلام داده شد بگوید:
سُبْحانَ مَنْ هُوَ حَفِيظٌ لَايَغْفُلُ، سُبْحانَ مَنْ هُوَ رَحِيمٌ لَايَعْجَلُ، سُبْحانَ مَنْ هُوَ قائِمٌ لَايَسْهُو، سُبْحانَ مَنْ هُوَ دائِمٌ لَايَلْهُو.
منزّه است آنکه نگهبان است و غفلت نمی‌کند، منزّه است آنکه مهربان است و شتاب نمی‌ورزد، منزّه است آنکه برپا است و از یاد نمی‌برد، منزّه است آنکه همیشگی است و سرگرم نمی‌شود.
سپس تسبیحات اربعه [یعنى: سُبْحانَ اللهِ، وَ الْحَمْدُ لِلهِ، وَ لا إلهَ إلاّ اللهُ، وَ اللهُ أکْبَرُ؛ پاک و منزّه است خداوند، و ستایش مختصّ خداست، و معبودی جز خدا نیست، و خداوند بزرگ‌تر است] را «هفت مرتبه» بگوید، آنگاه بخواند:
سُبْحانَكَ سُبْحانَكَ سُبْحانَكَ ! يَا عَظِيمُ اغْفِرْ لِيَ الذَّنْبَ الْعَظِيمَ.
منزّهی تو، منزّهی تو، منزّهی تو، ای بزرگ، گناه بزرگ مرا بیامرز.
سپس بر پیامبر و آل او(علیهم‌السلام) «ده مرتبه» صلوات فرستد.
کسی که این دو رکعت نماز را بخواند، حق‌تعالی برای او هفتاد هزار گناه را بیامرزد... تا پایان روایت.
شانزدهم:
روایت شده: که هرکه در هر شب از ماه رمضان سوره «إِنّٰا فَتَحْنٰا» را در نماز نافله بخواند، در آن سال از آسیب محفوظ می‌ماند.
آگاه باش از اعمالی که مستحب است در شب‌های ماه رمضان انجام شود، هزار رکعت نماز در مجموع این ماه است که استادان و بزرگان علما در کتاب‌های خود که در زمینه‌ی فقه یا عبادات نوشته‌اند به آن اشاره کرده‌اند. روایات در باب کیفیت انجام دادن آن متفاوت است، آنچه موافق روایت ابن ابی قرّه از امام جواد(علیه‌السلام) است و شیخ مفید در کتاب «غرّیه و اشراف» آن را اختیار کرده، بلکه مورد اختیار مشهور از علماست، آن است که:
در دهه اول و دوم ماه رمضان، در هر شب «بیست رکعت» خوانده شود، هر «دو رکعت» به یک سلام، به این صورت که «هشت رکعت» آن را پس از نماز مغرب و «دوازده رکعت» دیگر را بعد از نماز عشا انجام دهد و در دهه آخر ماه در هر شب «سی رکعت» بخواند، «هشت رکعت» آن را پس از نماز مغرب و «بیست‌ودو رکعت» دیگر را بعد از نماز عشا که مجموع این نمازها «هفتصد رکعت» می‌شود و باقی آن را که «سیصد رکعت» است در شب‌های قدر بخواند: شب نوزدهم صد رکعت و شب بیست‌ویکم صد رکعت و شب بیست‌وسوم نیز صد رکعت که در جمع هزار رکعت می‌شود.
این هزار رکعت به ترتیب دیگری هم وارد شده است که شرحش در جای دیگر آمده و این مقام گنجایش شرح آن را ندارد و امید است که اهل خیر در اجرای این هزار رکعت مسامحه و سهل‌انگاری نکنند و خود را از فیض آن بهره‌مند نمایند.
و نیز روایت شده که: پس از هر دو رکعت از نمازهای مستحبی ماه رمضان بخوان:
اللّٰهُمَّ اجْعَلْ فِيما تَقْضِى وَتُقَدِّرُ مِنَ الْأَمْرِ الْمَحْتُومِ وَفِيما تَفْرُقُ مِنَ الْأَمْرِ الْحَكِيمِ فِى لَيْلَةِ الْقَدْرِ أَنْ تَجْعَلَنِى مِنْ حُجَّاجِ بَيْتِكَ الْحَرامِ الْمَبْرُورِ حَجُّهُمُ، الْمَشْكُورِ سَعْيُهُمُ، الْمَغْفُورِ ذُنُوبُهُمْ، وَأَسْأَلُكَ أَنْ تُطِيلَ عُمْرِى فِى طاعَتِكَ، وَتُوَسِّعَ لِى فِى رِزْقِى، يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ.
خدایا، در آنچه حکم می‌کنی و مقدّر می‌نمایی از فرمان حتمی‌ات و در آنچه تفکیک می‌کنی از کار حکیمانه‌ات، در شب قدر مقرّر کن که مرا از حاجیان خانه کعبه‌ات قرار دهی، حاجیانی که حجّشان پذیرفته شده و تلاششان قبول گشته و گناهانشان آمرزیده شده است و از تو درخواست می‌کنم که عمرم را در طاعتت طولانی سازی و روزی‌ات را بر من گسترده کنی، ای مهربان‌ترین مهربانان.
اوّل:
سحری خوردن و آن را ترک نکند گرچه به خوردن یک خرمای خشک، یا نوشیدن شربتی از آب باشد و بهترین سحری‌ها سویق یعنی قاووت و خرماست و در خبر وارد شده: که خدا و فرشتگان صلوات می‌فرستند بر آن‌هایی که در سحرها استغفار می‌کنند و سحری می‌خورند.
دوم:
هنگام خوردن سحری سوره «إِنّٰا أَنْزَلْنٰاهُ» را بخواند که هرکه این سوره‌ی مبارکه را هنگام افطار کردن و سحری خوردن بخواند، در فاصله بین این دو زمان ثواب کسی را دارد که در راه خدا در خون خود غلطیده است.
سوم:
«دعای عظیم‌الشأن سحر» را که از حضرت رضا(علیه‌السلام) روایت شده بخواند، آن حضرت فرموده است: این دعا، دعایی است که امام باقر(علیه‌السلام) در سحرهای ماه رمضان می‌خواند.
چهارم:
«دعای ابوحمزه ثمالی» [را بخواند]
در کتاب «مصباح» شیخ طوسى به نقل از ابو حمزه ثمالى آمده است: که حضرت امام زین العابدین(علیه‌السلام) در ماه رمضان بیشتر شب را به نماز مى‌ایستاد و چون سحر مى‌رسید این دعا را می‌خواند.
پنجم:
و نیز این «دعای سحر» را که شیخ برای سحرها نقل کرده بخوان.
ششم:
دعای ادریس را که شیخ طوسی و سید ابن طاووس روایت کرده‌اند بخوان. برای متن کامل آن به کتاب «مصباح» یا «اقبال» مراجعه کنید.
هفتم:
این دعا را که مختصرترین دعا از دعاهای سحر است و در کتاب «اقبال» آمده بخوان:
يَا مَفْزَعِى عِنْدَ كُرْبَتِى، وَيَا غَوْثِى عِنْدَ شِدَّتِى، إِلَيْكَ فَزِعْتُ، وَبِكَ اسْتَغَثْتُ، وَبِكَ لُذْتُ، لَا أَلُوذُ بِسِواكَ، وَلَا أَطْلُبُ الْفَرَجَ إِلّا مِنْكَ، فَأَغِثْنِى وَفَرِّجْ عَنِّى، يَا مَنْ يَقْبَلُ الْيَسِيرَ، وَيَعْفُو عَنِ الْكَثِيرِ، اقْبَلْ مِنِّى الْيَسِيرَ، وَاعْفُ عَنِّى الْكَثِيرَ، إِنَّكَ أَنْتَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ .
ای پناهگاهم در غم و اندوه، ای دادرسم در دشواری‌ها، به تو پناه آوردم و از تو دادخواهی نمودم و پناه‌جوی تو شدم و به دیگری پناه نمی‌برم و گشایش در کارم را جز از تو نخواهم، پس به فریادم رس و در کارم گشایش ده، ای که عمل اندک را می‌پذیری و از گناه بسیار در می‌گذری، عبادت اندک را از من بپذیر و گناه بسیار را از من درگذر، زیرا تو آمرزنده‌ی مهربانی.
اللّٰهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ إِيماناً تُباشِرُ بِهِ قَلْبِى، وَيَقِيناً حَتّىٰ أَعْلَمَ أَنَّهُ لَنْ يُصِيبَنِى إِلّا مَا كَتَبْتَ لِى، وَرَضِّنِى مِنَ الْعَيْشِ بِما قَسَمْتَ لِى، يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ، يَا عُدَّتِى فِى كُرْبَتِى، وَيَا صاحِبِى فِى شِدَّتِى، وَيَا وَلِيِّى فِى نِعْمَتِى، وَيَا غايَتِى فِى رَغْبَتِى، أَنْتَ السَّاتِرُ عَوْرَتِى، وَالْآمِنُ رَوْعَتِى، وَالْمُقِيلُ عَثْرَتِى، فَاغْفِرْ لِى خَطِيئَتِى، يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ.
خدایا از تو ایمانی می‌خواهم که دلم آن را لمس کند و باوری می‌جویم که بدانم هرگز چیزی به من نمی‌رسد، جز آنچه تو برایم مقرّر کردی، مرا از زندگی به آنچه نصیبم فرمودی خشنود ساز، ای مهربان‌ترین مهربانان، ای توشه‌ام در غم و اندوه، ای همراهم در سختی‌ها، ای سرپرستم در نعمت‌ها و ای هدف و میل و رغبتم، تو پوشاننده زشتی من و ایمنی‌بخش هراس من و درگذرنده لغزش منی، خطایم را بیامرز، ای مهربان‌ترین مهربانان.
هشتم:
این تسبیحات را که در کتاب «اقبال» آمده بخوان:
سُبْحانَ مَنْ يَعْلَمُ جَوارِحَ الْقُلُوبِ ! سُبْحانَ مَنْ يُحْصِى عَدَدَ الذُّنُوبِ ! سُبْحانَ مَنْ لَايَخْفىٰ عَلَيْهِ خافِيَةٌ فِى السَّمَاواتِ وَالْأَرَضِينَ ! سُبْحانَ الرَّبِّ الْوَدُودِ ! سُبْحانَ الْفَرْدِ الْوِتْرِ ! سُبْحانَ الْعَظِيمِ الْأَعْظَمِ ! سُبْحانَ مَنْ لَايَعْتَدِى عَلَىٰ أَهْلِ مَمْلَكَتِهِ ! سُبْحانَ مَنْ لَايُؤاخِذُ أَهْلَ الْأَرْضِ بِأَ لْوانِ الْعَذابِ ! سُبْحانَ الْحَنَّانِ الْمَنَّانِ ! سُبْحانَ الرَّؤُوفِ الرَّحِيمِ ! سُبْحانَ الْجَبّارِ الْجَوادِ !
منزّه است آنکه قوای پنهانی دل‌ها را می‌داند، منزّه است آنکه عدد گناهان را بر می‌شمارد، منزّه است آنکه پوشیده‌ای در آسمان‌ها و زمین‌ها برای او پوشیده نمی‌ماند، منزّه است پروردگار پرمهر و محبت، منزّه است آن یگانه و فرد، منزّه است بزرگ بزرگ‌تر، منزّه است آنکه بر اهل فرمانروایی‌اش ستم نمی‌کند، منزّه است آنکه اهل زمین را به عذاب‌های گوناگون کیفر نمی‌رساند، منزّه است آن مهربان نعمت‌بخش، منزّه است آن رئوف مهربان، منزّه است آن قدرتمند سخاوتمند،
سُبْحانَ الْكَرِيمِ الْحَلِيمِ ! سُبْحانَ الْبَصِيرِ الْعَلِيمِ ! سُبْحانَ الْبَصِيرِ الْواسِعِ ! سُبْحانَ اللّٰهِ عَلَىٰ إِقْبالِ النَّهارِ ! سُبْحانَ اللّٰهِ عَلَىٰ إِدْبارِ النَّهارِ ! سُبْحانَ اللّٰهِ عَلَىٰ إِدْبارِ اللَّيْلِ وَ إِقْبالِ النَّهارِ ! وَلَهُ الْحَمْدُ وَالْمَجْدُ وَالْعَظَمَةُ وَالْكِبْرِياءُ مَعَ كُلِّ نَفَسٍ وَكُلِّ طَرْفَةِ عَيْنٍ وَكُلِّ لَمْحَةٍ سَبَقَ فِى عِلْمِهِ، سُبْحانَكَ مِلْءَ مَا أَحْصىٰ كِتابُكَ، سُبْحانَكَ زِنَةَ عَرْشِكَ، سُبْحانَكَ سُبْحانَكَ سُبْحانَكَ.
منزّه است آن مهمان‌نواز بردبار، منزّه است آن بینای دانا، منزّه است آن بینای وسعت بخش، منزّه است خدا بر روی آوردن روز، منزّه است خدا بر روی گرداندن روز، منزّه است خدا بر روی گرداندن شب و روی آوردن روز، برای اوست سپاس و بزرگواری و بزرگی و کبریایی، همراه هر نفس و هر چشم برهم زدن و هر برق نگاه که در علم او گذشته، منزّهی تو به انباشتگی آنچه کتابت بر شمرده، منزّهی تو به سنگینی عرشت، منزّهی تو، منزّهی تو، منزّهی تو.
اوّل:
دعایی را که شیخ طوسی و سید ابن طاووس به این صورت نقل کرده‌اند، هر روز بخواند: دعای «اللهم هذا شهر رمضان»
دوم:
فرموده‌اند که: این تسبیحات را در همه روزهای ماه مبارک رمضان از اوّل تا آخر ماه بخوان و آن ده بخش است که هر بخش آن مشتمل بر ده «سبحان الله» است: تسبیحات هر روز ماه رمضان
سوم:
و نیز فرموده‌اند: این صلوات را در هر روز ماه رمضان بخوان: صلوات کبیر هر روز ماه رمضان
چهارم:
شیخ طوسی و سید ابن طاووس فرموده‌اند: در هر روز ماه رمضان بخوان: دعای «اللهم انی اسالک من فضلک»
پنجم:
خواندن این دعا است:
اللّٰهُمَّ إِنِّي أَدْعُوكَ كَما أَمَرْتَنِي فَاسْتَجِبْ لِي كَما وَعَدْتَنِي...
خدایا می‌خوانمت آن‌گونه که فرمودی، پس اجابتم کن آن‌گونه که وعده کردی...
و چون دعایی طولانی است، برای ضروری بودن خلاصه نویسی آن را ننوشتم، هرکه خواهان آن است به کتاب «اقبال» یا «زاد المعاد» مرحوم مجلسی مراجعه کند.
ششم:
شیخ مفید در کتاب «مُقنعه» از ثقه بزرگوار علی بن مهزیار از حضرت جواد(علیه‌السلام) روایت کرده: که مستحب است در هر وقت از شب و روز ماه مبارک رمضان، از اول ماه تا آخر ماه بسیار بگویی:
يَا ذَا الَّذِى كانَ قَبْلَ كُلِّ شَىْءٍ، ثُمَّ خَلَقَ كُلَّ شَىْءٍ، ثُمَّ يَبْقىٰ وَيَفْنىٰ كُلُّ شَىْءٍ، يَا ذَا الَّذِى لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَىْءٌ، وَيَا ذَا الَّذِى لَيْسَ فِى السَّمَاواتِ الْعُلىٰ، وَلَا فِى الْأَرَضِينَ السُّفْلىٰ، وَلَا فَوْقَهُنَّ وَلَا تَحْتَهُنَّ وَلَا بَيْنَهُنَّ إِلٰهٌ يُعْبَدُ غَيْرُهُ، لَكَ الْحَمْدُ حَمْداً لَايَقْوىٰ عَلَىٰ إِحْصائِهِ إِلّا أَنْتَ، فَصَلِّ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ صَلاةً لَايَقْوىٰ عَلَىٰ إِحْصائِها إِلّا أَنْتَ.
ای که پیش از هر چیز بوده پس آنگاه همه‌چیز را آفرید و ماندگار است و همه‌چیز نابود می‌شود، ای که چیزی مانند او نیست، ای آنکه نه در آسمان‌های برتر و نه در زمین‌های پایین‌تر و نه بالای آن‌ها و نه زیر آن‌ها و نه بین آن‌ها، معبودی جز او نیست که پرستیده شود، سپاس فقط ویژه توست، سپاسی که کسی بر شمردنش جز تو توان ندارد، بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست، درودی که کسی جز تو توانایی شمردنش را نداشته باشد.
هفتم:
شیخ کفعمی در کتاب «بلد الامین» و «مصباح» از کتاب «اختیار» سید ابن باقی نقل کرده است: که هرکه این دعا را در هر روز ماه رمضان بخواند، حق‌تعالی گناهان چهل ساله او را بیامرزد:
اللّٰهُمَّ رَبَّ شَهْرِ رَمَضانَ الَّذِى أَنْزَلْتَ فِيهِ الْقُرْآنَ، وَافْتَرَضْتَ عَلَىٰ عِبادِكَ فِيهِ الصِّيامَ، ارْزُقْنِى حَجَّ بَيْتِكَ الْحَرامِ فِى هٰذَا الْعامِ وَفِى كُلِّ عامٍ، وَاغْفِرْ لِىَ الذُّنُوبَ الْعِظامَ فَإِنَّهُ لَايَغْفِرُها غَيْرُكَ يَا ذَا الْجَلالِ وَالْإِكْرامِ.
خدایا؛ ای پروردگار ماه رمضان که قرآن را در آن نازل کردی و روزه‌ی در آن را بر بندگانت واجب نمودی، حج خانه محترمت را در این سال و در هر سال روزی من کن و گناهان بزرگ مرا بیامرز، همانا کسی جز تو آن‌ها را نمی‌آمرزد، ای دارای بزرگی و رأفت و محبت.
هشتم:
این ذکر را که فیض کاشانی در کتاب «خلاصة الاَذکار» فرموده در هر روز ماه رمضان «صد مرتبه» بگوید:
سُبْحانَ الضَّارِّ النَّافِعِ، سُبْحانَ الْقاضِي بِالْحَقِّ، سُبْحانَ الْعَلِيِّ الْأَعْلىٰ، سُبْحانَهُ وَبِحَمْدِهِ، سُبْحانَهُ وَتَعالىٰ.
منزّه است زیان رسان به کافران و سود رسان به مؤمنان، منزّه است داوری کننده بر اساس حق، منزّه است او که برتر است، منزّه است او و ستایش از آن اوست، منزّه است او و برترست.
نهم:
شیخ مفید در کتاب «مُقنعه» فرموده: از جمله مستحبات ماه رمضان در هر روز، «صد مرتبه» صلوات فرستادن بر رسول خداست و هرکه زیادتر فرستد بهتر است.
برای ورود به کانال پیام‌رسان تلگرام «مکتوبات هیأت الزهرا (س) دانشگاه شریف» کلیک کنید.
