خداوند منّان برخی روزها و ماه‌ها را بر زمان‌های دیگر فضیلت بخشید؛ از جمله ماه شعبان. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم میفرمایند: «بدانید که رجب، ماه خداوند و شعبان، ماه من و رمضان، ماه امت من است.» مناجات مدّنظر منقول از قطب عالم امکان، مولایمان امیرالمؤمنین علی علیه‌السّلام میباشد. آمده است حضرت، و همچنین مابقیِ ائمه اطهار، بر خواندن این مناجات اهتمام داشته‌اند؛ خصوصاً در ماه شعبان. راوی این مناجات حسین بن خالویه است که از نحوشناسان و دستوردانان زبان عربی قرن چهارم هجری شناخته میشود. این مناجات را سیّد بن طاووس در کتاب اقبال و علّامه مجلسی در بحارالانوار روایت کرده‌اند.
مناجات به چه معناست؟
از ریشه کلمۀ مناجات، میتوان به واژۀ نجوا اشاره کرد. نجوا به معناى حرف زدن خصوصى با كسى است به گونه‌اى كه دیگرى نمى‌تواند آن را بشنود. پس نجوا سخنى بین الاثنین است كه شخص ثالث از شنیدن آن بى‌بهره است. یعنى بنده به گونه‌اى سخن مى‌گوید كه مى‌فهمد خدا با او حرف مى‌زند، ولى هیچ‌كس متوجّه چنین رابطه‌اى نمى‌گردد. حال توجّه کنید که چه کسی دارد خصوصی با خدای خود سخن میگوید؛ کسی که خداوند به وسیلۀ صدای او، با انبیاء خویش سخن می‌گفت. کسی که تیغ از پایش کشیدن، تنها در وقت مناجات با معبود میسّر میشد. حال بنگرید چگونه مولایمان، عاشقانه و عارفانه، با معبود خود سخن میگوید. چگونه خود را فقر مطلق در برابر ذات حق می‌نگرد.
«إِلهِى كَأَنِّى بِنَفْسِى واقِفَةٌ بَيْنَ يَدَيْكَ وَ قَدْ اَظَلَّها حُسْنُ تَوَكُّلی عَلَیْكَ»
معبودم! گویی من با همه هستی‌ام در برابرت ایستاده‌ام، درحالی‌که حسنِ اعتمادم به تو، بر وجودم سایه افکنده‌است.
امیرالمؤمنین در برابر خداوند، کوچک‌ترین اتّکایی به اعمال خود ندارد چون می‌داند تمام اعمالش، که یکی از آنها از تمام عبادات جن و انس بالاتر است «ضربة علی یوم الخندق افضل من عبادة الثقلین»، در برابر لطف و رحمت خداوند هیچ است.
رجا
نکته‌ای که در سراسر این مناجات موج می‌زند آن است که بنده هرچه خطاکار بوده و عصیان کرده باشد به غیر معبود خود کسی را ندارد. «إِلهِى إِنْ خَذَلْتَنِى فَمَنْ ذَا الَّذِى يَنْصُرُنِی» و غیر از این که به رحمت الهی امید داشته باشد، کاری از دستش بر‌نمیآید. چون چوب خط گناهش خیلی وقت است که پر شده.
«إِلهِى تَوَلَّ مِنْ أَمْرِى مَا أَنْتَ أَهْلُهُ، وَعُدْ عَلَىَّ بِفَضْلِكَ عَلى مُذْنِبٍ قَدْ غَمَرَهُ جَهْلُه»
خدایا به‌سوی من با احسانت بازگرد، به‌سوی گناهکاری که جهلش سراپایش را پوشانده.
بى‌تردید، همۀ گناهان برخاسته از جهل است، ولى نه جهل نسبت به اصل گناه، بلكه نسبت به نتایج و تبعات گناه؛ زیرا اغلب گناهانى كه مرتكب مى‌شویم از روى جهل به نتایج گناه است. هرچه اصرار بر گناه بیشتر باشد، در گرداب جهل بیشتر فرو میرود و به مرحلهای میرسد که گمراه میشود و هیچ راه نجات دیگری برایش وجود ندارد. توبه نمیکند چون دیگر خدا را فراموش کرده و از رحمت او ناامید گشته. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «قَالَ وَمَن يَقنَطُ مِن رَّحمَةِ رَبِّهِۦٓ إِلَّا ٱلضَّالُّونَ». در این مناجات برآن تأکید شده که هرچه قدر هم گناهانتان بسیار باشد، رحمت خداوند بیشتر از گناهان شماست. تنها نباید از رحمت الهی ناامید شوید.
«إِلهِى كَيْفَ أَنْقَلِبُ مِنْ عِنْدِكَ بِالْخَيْبَةِ مَحْرُوماً وَقَدْ كانَ حُسْنُ ظَنِّى بِجُودِكَ أَنْ تَقْلِبَنِى بِالنَّجاةِ مَرْحُوماً»
معبودم، چگونه از بارگاهت با نومیدی و محرومیت بازگردم، درحالی‌که خوش‌گمانی‌ام به بخشش و جودت این بوده که مرا نجات‌یافته و بخشیده باز می‌گردانی.
واسطه میان من و خدا
مناجات شعبانیه با صلوات آغاز و به پایان میرسد. یعنی که ما اهل بیت را واسطه بین خود و خدای خویش قرار میدهیم. ما انسان‌ها به دلیل گناهان و زشتى‌هاى خود، شایستگى و استحقاق درخواست چیزى را از پیشگاه با عظمت پروردگار نداریم و از سوى دیگر چاره‌اى جز درخواست از درگاه او نیست، پس، باید این لیاقت و اجازه درخواست را پیدا كنیم و براى این كار هیچ چیز بهتر از طلب رحمت براى دوستان و اولیاى الهى نیست. پس، با صلوات فرستادن براى عزیزترین دوستان خدا و اظهار ادب در پیشگاه آنان، لیاقت جلب توجّه الهى را پیدا كرده و درخواست‌هاى خود را مطرح مى‌نماییم. در زیارت جامعه کبیره اینگونه بیان میشود:
«يا وَلِيَّ اللّهِ إنّ بَيْنى وَ بَيْنَ اللّهِ عز و جل ذُنُوبا لا يَأْتى عَلَيْها إلّا رِضاكُمْ ، فَبِحَقِّ مَنِ ائْتَمَنَكُمْ عَلى سِرِّهِ وَ اسْتَرْعاكُمْ أمْرَ خَلْقِهِ وَ قَرَنَ طاعَتِكُمْ بِطاعَتِهِ لَمَّا اسْتَوْهَبْتُمْ ذُنُوبى وَ كُنْتُمْ شُفَعائى ، فَإنّى لَكُمْ مُطيعٌ»
اى ولىّ خدا! بى‌گمان، ميان من و خداوند عز و جل، گناهانى است كه جز رضايت شما، آنها را محو نمى‌كند. پس به حقّ آن كه شما را رازدار خود كرده و سرپرستى كارِ آفريدگانش را به شما واگذاشته و فرمانُ بردارى از شما را با اطاعت خود، همراه كرده، بخشش گناهانم را [از او] بخواهيد و شفيعان من باشيد؛ زيرا من فرمان‌بردار شما هستم.
