رژیم پهلوی (1304-1357) به دلیل سیاستهای ناپخته، توافقات مبهم، و امتیازدهیهای راهبردی تحت فشار قدرتهای خارجی، زمینهساز بحرانهای ژئوپلیتیکی و امنیتی متعددی شد که آثار آن تا به امروز ادامه دارد. این بحرانها، که ریشه در فقدان استراتژی بلندمدت برای حفظ تمامیت ارضی و منافع ملی ایران دارند، در حوزههای مرزی، آبی، و امنیتی نمود یافتهاند. این گزارش با هدف تحلیل دقیق و منظم این مسائل، به بررسی علل، پیامدها، و پیشنهادات برای کاهش تبعات آنها میپردازد.
۱. واگذاری منطقه قرهسو و ارتفاعات آرارات کوچک:پیامدهای ژئوپلیتیکی در قفقاز جنوبی
زمینه تاریخی
معاهده سعدآباد (1316) در دوره پهلوی اول، منجر به واگذاری ارتفاعات آرارات کوچک و منطقه قرهسو به ترکیه شد. این توافق، که با هدف بهبود روابط منطقهای امضا شد، بدون ارزیابی دقیق اهمیت ژئوپلیتیکی این مناطق صورت گرفت.
اهمیت ژئوپلیتیکی - اتصال زمینی ترکیه به قفقاز:
منطقه قرهسو تنها مسیر زمینی ترکیه به نخجوان و جمهوری آذربایجان است، که دسترسی این کشور به قفقاز جنوبی را تقویت کرد.
نقش ناتو: با توجه به عضویت ترکیه در ناتو، این واگذاری بهطور غیرمستقیم دسترسی ناتو به قفقاز را تسهیل نمود.
پیامدهای معاصر: این تغییر مرزی در مناقشه قرهباغ (2020) نقش مهمی ایفا کرد. ترکیه با استفاده از این مسیر، حمایت لجستیکی و نظامی از آذربایجان را گسترش داد و ایده دالان زنگزور را مطرح کرد، که میتواند ارتباط زمینی ایران با ارمنستان را قطع کند.
تحلیل فنی
واگذاری این مناطق بدون پیشبینی پیامدهای بلندمدت، نمونهای از ضعف استراتژیک رژیم پهلوی بود. فقدان اسناد مرزی دقیق و مکانیزمهای نظارتی در معاهده، این واگذاری را به یک چالش دائمی تبدیل کرد. این تصمیم توازن قدرت در قفقاز را به نفع ترکیه و به ضرر ایران تغییر داد.
پیشنهادات
تقویت دیپلماسی با ارمنستان و روسیه برای حفظ مسیرهای ارتباطی ایران با قفقاز.
سرمایهگذاری در زیرساختهای مرزی برای کاهش وابستگی به مسیرهای تحت کنترل ترکیه.
۲. خلیج فارس و چالشهای تمامیت ارضی: بحرین و جزایر سهگانه
۱.۲. جدایی بحرین
زمینه تاریخی
در سال 1350، بحرین به بهانه برگزاری همهپرسی و «خواست مردم» از ایران جدا شد. این اقدام در دوره پهلوی دوم و تحت فشار بریتانیا انجام گرفت، و رژیم پهلوی با توجیهاتی نظیر پرهیز از درگیری نظامی، این جدایی را پذیرفت.
پیامدهای ژئوپلیتیکی - کاهش نفوذ در خلیج فارس:
بحرین بهعنوان یک پایگاه استراتژیک در جنوب خلیج فارس، نقش کلیدی در کنترل آبراههای منطقه داشت. جدایی آن، جایگاه ایران را تضعیف کرد.
تقویت رقبا:
این اقدام به کشورهای عربی، بهویژه عربستان سعودی، فرصت داد تا نفوذ خود را در منطقه افزایش دهند.
سابقه برای ادعاهای بعدی:
جدایی بحرین بهعنوان یک نمونه موفق، زمینهساز ادعاهای بعدی بر جزایر سهگانه شد. تحلیل فنی
تصمیم به جدایی بحرین بدون مذاکرات دیپلماتیک قوی یا مقاومت جدی، نشانه ضعف استراتژیک رژیم پهلوی بود. این اقدام، که برخلاف اسناد تاریخی و حقوقی مبنی بر تعلق بحرین به ایران انجام شد، به کاهش اعتبار منطقهای ایران منجر شد.
۲.۲. جزایر سهگانه (ابوموسی، تنب بزرگ، تنب کوچک)
زمینه تاریخی
در سال 1350، ایران حاکمیت خود بر تنب بزرگ و تنب کوچک را تثبیت کرد، اما در مورد ابوموسی، یادداشت تفاهمی با امارت شارجه امضا شد که شامل موارد زیر بود:
اجازه حضور پرچم و نیروهای شارجه در بخشهایی از جزیره.
بهرهبرداری مشترک از منابع جزیره.
عدم تعیین حدود دقیق و حاکمیت مطلق ایران.
پیامدهای ژئوپلیتیکی - ادعاهای امارات:
ابهامات حقوقی این یادداشت، به امارات متحده عربی امکان داد تا ادعای مالکیت بر جزایر سهگانه را مطرح کند.
چالشهای امنیتی:
حضور محدود نیروهای خارجی در ابوموسی، نقطه ضعف امنیتی برای ایران ایجاد کرد.
فشارهای دیپلماتیک: این توافق مبهم، به کشورهای حاشیه خلیج فارس و حامیان بینالمللی آنها فرصت داد تا فشارهای دیپلماتیک علیه ایران را افزایش دهند.
تحلیل فنی
یادداشت تفاهم ابوموسی به دلیل فقدان شفافیت حقوقی و عدم تعیین خطوط مرزی دقیق، یک خطای استراتژیک بود. پذیرش حضور شارجه در ابوموسی، حاکمیت مطلق ایران را تضعیف کرد و نشاندهنده نبود استراتژی مشخص برای حفظ تمامیت ارضی بود.
پیشنهادات
پیگیری دیپلماتیک برای تثبیت حاکمیت کامل بر ابوموسی با تکیه بر اسناد تاریخی و حقوقی.
تقویت حضور نظامی و زیرساختی در جزایر سهگانه برای جلوگیری از هرگونه ادعای خارجی.
۳.نفوذ اسرائیل در اقلیم کردستان عراق: ریشههای یک تهدید امنیتی
زمینه تاریخی
در دهه 1350، رژیم پهلوی به دلیل اختلافات با دولت بعثی عراق، روابط گستردهای با گروههای کرد در شمال عراق برقرار کرد. این روابط به همکاری با موساد (سازمان اطلاعاتی اسرائیل) منجر شد.
پیامدهای امنیتی - آموزش و تسلیح پیشمرگهها:
موساد با حمایت رژیم پهلوی، برنامههای آموزشی و تسلیحاتی برای کردهای عراق اجرا کرد.
ایجاد پایگاه برای اسرائیل:
این همکاری، حضور نهادهای امنیتی اسرائیل در اقلیم کردستان را تسهیل کرد.
توقف حمایت پس از قرارداد الجزایر (1354): ایران پس از این قرارداد حمایت خود را متوقف کرد، اما نفوذ اسرائیل در منطقه باقی ماند.
تهدیدات معاصر:
حضور موساد در اقلیم کردستان به یک تهدید امنیتی دائمی برای ایران تبدیل شده و فعالیتهای جاسوسی و خرابکارانه علیه ایران را تسهیل کرده است.
تحلیل فنی
حمایت از کردهای عراق بدون پیشبینی پیامدهای همکاری با اسرائیل، یک خطای استراتژیک بود. این اقدام نهتنها نفوذ اسرائیل را در منطقهای حساس تقویت کرد، بلکه پس از توقف حمایت ایران، کردها را در برابر فشارهای بغداد آسیبپذیر ساخت.
پیشنهادات
تقویت روابط دیپلماتیک و اقتصادی با اقلیم کردستان برای کاهش نفوذ نهادهای امنیتی خارجی.
توسعه همکاریهای اطلاعاتی برای خنثیسازی تهدیدات امنیتی در مرزهای غربی.
۴. سایر مناطق واگذارشده یا ازدسترفته: چالشهای مرزی و آبی
۱.۴. دشت ناامید و حقآبه هیرمند
زمینه تاریخی
در توافقی با افغانستان در دوره پهلوی، حدود 160 فرسخ از اراضی شرقی ایران، شامل دشت ناامید، واگذار شد. این توافق وعده استفاده برابر از منابع آب هیرمند را داد، اما حقوق ایران عملاً نقض شد.
پیامدهای ژئوپلیتیکی - محرومیت از منابع آبی:
عدم اجرای تعهدات افغانستان، به کاهش منابع آبی در سیستان و بلوچستان منجر شد.
تنشهای مرزی:
واگذاری دشت ناامید، موقعیت ایران را در مرزهای شرقی تضعیف کرد.
تحلیل فنی
این توافق بدون مکانیزمهای نظارتی قوی امضا شد و فقدان پیگیری حقوقی و دیپلماتیک، به نقض حقوق ایران منجر شد.
۲.۴. اروندرود و مناطق نفتی قصرشیرین و خانقین
زمینه تاریخی
معاهده سعدآباد (1316) حق کشتیرانی ایران در اروندرود را تا خط تالوگ محدود کرد و مناطق نفتی قصرشیرین و خانقین به عراق واگذار شد. مالکیت کامل اروندرود به عراق داده شد، بهجز محدوده 4 کیلومتری آبادان.
پیامدهای ژئوپلیتیکی - محدودیت دسترسی به آبراه:
این واگذاری، دسترسی ایران به یکی از مهمترین آبراههای منطقه را محدود کرد.
تنشهای بعدی:
انتظارات ایجادشده برای عراق در معاهده سعدآباد، به نقض قرارداد الجزایر (1354) توسط صدام و آغاز جنگ تحمیلی منجر شد. تحلیل فنی معاهده سعدآباد بدون توجه به اهمیت استراتژیک اروندرود، به تضعیف موقعیت ایران در خلیج فارس انجامید. قرارداد الجزایر تلاشی برای اصلاح این اشتباه بود، اما عدم اجرای کامل آن، تنشها را تشدید کرد.
۳.۴. جنوب رود اترک، قصبه فیروزه، و مناطق شمالغرب
زمینه تاریخی - جنوب رود اترک:
علیرغم وعده شوروی برای بازگرداندن این مناطق، رضاخان عملاً آنها را واگذار کرد.
قصبه فیروزه:
این منطقه استراتژیک در دوره پهلوی دوم به شوروی واگذار شد، برخلاف قرارداد 1921.
مناطق شمالغرب (مغان، نمین و غیره):
بخشی از این مناطق در جنگ جهانی دوم توسط شوروی اشغال و بخشی از آنها معاوضه شد.
پیامدهای ژئوپلیتیکی - تضعیف مرزهای شمالی:
این واگذاریها، ایران را در مناطق مرزی شمالغرب تضعیف کرد.
فقدان استراتژی بلندمدت:
نبود برنامهریزی برای بازپسگیری این مناطق، به از دست رفتن دائمی آنها منجر شد.
۴.۴. ارتفاعات میمک
زمینه تاریخی
در قرارداد الجزایر (1354)، ایران این منطقه را واگذار کرد، اما به دلیل طولانی شدن تعیین حدود مرزی و وقوع انقلاب اسلامی، این منطقه در اختیار ایران باقی ماند.
تحلیل فنی
این مورد، نمونهای از معدود تصمیماتی بود که به نفع ایران تمام شد، اما روند طولانی تعیین مرزها نشاندهنده ضعف مدیریت دیپلماتیک رژیم پهلوی بود.
نتیجه سیاستهای رژیم پهلوی در حوزههای مرزی و ژئوپلیتیکی، که اغلب تحت فشار قدرتهای خارجی یا به دلیل سادهانگاری اتخاذ شد، به ایجاد بحرانهای متعدد منجر شد. این بحرانها در چهار محور اصلی دستهبندی میشوند:
۱. خلیج فارس و جزایر سهگانه:
جدایی بحرین و ابهامات حقوقی ابوموسی، جایگاه ایران را در این منطقه تضعیف کرد.
۲. شمالغرب و قفقاز:
واگذاری آرارات کوچک و قرهسو، دسترسی ایران به قفقاز را محدود کرد.
۳. غرب کشور:
همکاری با اسرائیل در اقلیم کردستان، به تهدیدات امنیتی منجر شد.
۴.اختلافات آبی با افغانستان:
واگذاری دشت ناامید و نقض حقوق آبی هیرمند، مشکلات زیستمحیطی و اقتصادی ایجاد کرد.
راه حل های پیشنهادی
دیپلماسی فعال: پیگیری حقوق تاریخی و قانونی ایران در خلیج فارس و قفقاز از طریق مذاکرات منطقهای و بینالمللی.
تقویت توان دفاعی:
افزایش حضور نظامی و امنیتی در مناطق مرزی برای جلوگیری از تهدیدات.
مدیریت منابع آبی:
بازنگری توافقات با افغانستان برای تضمین حقوق آبی ایران.
شفافیت حقوقی:
بازنگری معاهدات گذشته و رفع ابهامات حقوقی، بهویژه در مورد جزایر سهگانه. این گزارش با هدف ارائه تحلیلی دقیق و منظم از بحرانهای بهجامانده از رژیم پهلوی، ضمن حفظ صحت تاریخی و فنی، راهکارهایی برای کاهش تبعات این مسائل ارائه داد.
((معاونت بین الملل بسیج دانشجویی استان همدان))
