گزارش تحلیلی جامع: ادعاها و اقدامات رسانه‌ها و مقامات جمهوری آذربایجان علیه تمامیت ارضی ایران

روابط میان جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان، به دلیل اشتراکات تاریخی، فرهنگی، مذهبی و جغرافیایی، از اهمیت استراتژیک برخوردار است. با این حال، پس از جنگ دوم قره‌باغ (۲۰۲۰) و تحولات مرتبط با کریدور زنگزور، تنش‌هایی در روابط دوجانبه بروز کرده است. این تنش‌ها اغلب در قالب ادعاهای رسانه‌ای و اظهارات مقامات آذربایجانی علیه تمامیت ارضی ایران، به‌ویژه با اشاره به مناطق آذری‌نشین ایران (موسوم به "آذربایجان جنوبی" در گفتمان برخی محافل آذری) ظاهر شده‌اند. این گزارش با هدف ارائه تحلیلی منسجم ، مجموعه‌ای از گزارشات رسانه‌های آذربایجانی (دولتی و غیر‌دولتی)، پخش‌های تلویزیون دولتی (AZTV) و اظهارات مقامات باکو را بررسی می‌کند. اطلاعات بر اساس منابع معتبر و به‌روز تا اوت ۲۰۲۵ گردآوری شده و با رعایت اصول نگارشی حرفه‌ای و بی‌طرفانه ارائه می‌شود. برای جلوگیری از کپی آسان، لینک‌های مستقیم حذف شده و منابع با توصیف دقیق شناسایی شده‌اند. دیدگاه‌های ایرانی و بین‌المللی نیز برای حفظ تعادل گنجانده شده‌اند.

بخش ۱:

زمینه‌های تاریخی و ژئوپلیتیکی روابط ایران و آذربایجان پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در ۱۹۹۱ تحت تأثیر عوامل متعددی از جمله رقابت‌های ژئوپلیتیکی، مسائل قومی و روابط با قدرت‌های خارجی قرار گرفته است. جنگ دوم قره‌باغ (۲۰۲۰) و توافق آتش‌بس آن، به‌ویژه بند نهم مربوط به کریدور زنگزور، نقطه عطفی در این روابط بود. این کریدور که قرار است نخجوان را از طریق خاک ارمنستان به خاک اصلی آذربایجان متصل کند، از سوی ایران به عنوان تهدیدی برای دسترسی زمینی به ارمنستان و مسیرهای ترانزیتی به اروپا تلقی می‌شود. رسانه‌ها و برخی مقامات آذربایجانی با استناد به معاهدات تاریخی مانند ترکمانچای (۱۸۲۸) یا ادعاهای قومی، مناطقی از ایران را به عنوان بخشی از "آذربایجان تاریخی" معرفی کرده‌اند. این ادعاها، به‌ویژه با اشاره به "آذربایجان جنوبی"، مستقیماً تمامیت ارضی ایران را به چالش می‌کشند. در مقابل، ایران نیز متهم به حمایت از ارمنستان و مداخله در امور قفقاز شده است، که این اتهامات چرخه‌ای از بی‌اعتمادی متقابل را ایجاد کرده است.

بخش ۲:

گزارشات رسانه‌های آذربایجانی رسانه‌های نزدیک به دولت آذربایجان، مانند Azernews، APA و Trend، و همچنین رسانه‌های غیر‌دولتی اما همسو با سیاست‌های باکو، مانند Caspian Post، گاه گزارش‌هایی منتشر کرده‌اند که به طور مستقیم یا غیرمستقیم مرزهای ایران را زیر سوال می‌برند. این گزارشات اغلب با اشاره به "حقوق تاریخی"، "آذربایجان جنوبی" یا مسائل کریدور زنگزور همراه هستند. در زیر به نمونه‌های کلیدی اشاره می‌شود:

Azernews:

این رسانه انگلیسی‌زبان، که به عنوان بازوی رسانه‌ای دولت شناخته می‌شود، در ژوئن ۲۰۲۵ مقاله‌ای منتشر کرد که به تنش‌های مرزی با ایران پرداخت. این مقاله، با انتقاد از موضع ایران در قبال کریدور زنگزور، مرزهای فعلی را "مصنوعی" خواند و ادعا کرد که "حقوق تاریخی آذربایجان" باید مورد توجه قرار گیرد. این اظهارات می‌توانند به عنوان چالشی غیرمستقیم علیه تمامیت ارضی ایران تفسیر شوند. در نوامبر ۲۰۲۲، Azernews در گزارشی دیگر به "تبریز من" اشاره کرد و مناطق آذری‌نشین ایران را بخشی از "آذربایجان بزرگ" توصیف کرد، که این مستقیماً به تمامیت ارضی ایران تعرض می‌کند. دیدگاه ایرانی: رسانه‌های ایرانی مانند تهران تایمز این گزارشات را "تحریک‌آمیز" و "تلاشی برای جدایی‌طلبی" توصیف کرده‌اند.

APA (آژانس خبری آذربایجان):

در ژوئن ۲۰۲۵، APA گزارشی منتشر کرد که در آن، مقامات باکو نگرانی خود را از عملیات نظامی ایران در نزدیکی مرزها ابراز کردند. این گزارش، با استناد به معاهدات تاریخی مانند ترکمانچای، مرزهای ایران را "تحمیلی" خواند و پیشنهاد داد که مذاکره بر سر مرزها می‌تواند راه‌حل باشد. این ادعا، با توجه به نزدیکی APA به دولت، به عنوان تهدیدی علیه تمامیت ارضی ایران تلقی شد.

دیدگاه بین‌المللی:

تحلیل‌گران در Eurasianet این نوع گزارشات را بخشی از "جنگ رسانه‌ای" میان دو کشور توصیف کرده‌اند.

Caspian Post:

در گزارشی در سال ۲۰۲۴، این رسانه ادعا کرد که ایران در حال "سرکوب" آذری‌های ایران است و از دولت باکو خواست تا از "حقوق قومی" آن‌ها حمایت کند. این گزارش، با استفاده از اصطلاح "آذربایجان جنوبی"، به طور ضمنی تمامیت ارضی ایران را زیر سوال برد. همچنین، برخی گزارشات این رسانه با انتشار نقشه‌هایی همراه بوده که مناطق شمال‌غرب ایران را به عنوان بخشی از "آذربایجان تاریخی" نشان می‌دهند.

ینی مساوات (Yeni Musavat):

این روزنامه نزدیک به دولت در سال ۲۰۲۱ ادعا کرد که دالان زنگزور باید بدون نظارت ارمنستان و بی‌توجه به موضع ایران ایجاد شود. این گزارش، با اشاره به "حقوق تاریخی"، پیشنهاد داد که مرزهای فعلی منطقه ممکن است نیاز به بازنگری داشته باشند، که این می‌تواند شامل مناطق مرزی ایران نیز باشد.

بخش ۳:

پخش‌های تلویزیون دولتی آذربایجان (AZTV) و سایر رسانه‌های تصویری تلویزیون دولتی آذربایجان (AZTV) به عنوان ابزار اصلی پروپاگاندای دولت، نقش کلیدی در شکل‌دهی افکار عمومی علیه ایران ایفا کرده است. این شبکه، به‌ویژه در برنامه‌های خبری و مستند، بارها به مسائل مرزی و قومی پرداخته و تمامیت ارضی ایران را به چالش کشیده است. نمونه‌های کلیدی:

پخش‌های نوامبر ۲۰۲۲:AZTV برنامه‌ای با عنوان "تبریز من" پخش کرد که در آن، مناطق آذری‌نشین ایران به عنوان بخشی از "آذربایجان تاریخی" معرفی شدند. این برنامه، با استفاده از تصاویر آرشیوی و نقشه‌های تاریخی، معاهده ترکمانچای را "ظالمانه" خواند و ادعا کرد که مرزهای فعلی ایران و آذربایجان "مصنوعی" هستند. این برنامه واکنش شدید مقامات ایرانی را در پی داشت، که آن را "تحریک جدایی‌طلبی" خواندند.

دیدگاه بین‌المللی:Eurasianet این پخش‌ها را به عنوان "تشدید تنش‌های غیرضروری" توصیف کرد و هشدار داد که چنین محتوایی می‌تواند به درگیری‌های منطقه‌ای منجر شود.

برنامه‌های ژوئن ۲۰۲۵: AZTV در پاسخ به رزمایش‌های نظامی ایران در نزدیکی مرز، برنامه‌ای پخش کرد که ایران را متهم به "تهدید امنیت منطقه" کرد. این برنامه، با مصاحبه با کارشناسان محلی، پیشنهاد داد که مرزهای مشترک نیاز به "بازتعریف" دارند و به "آذربایجان جنوبی" اشاره کرد. در برنامه‌ای دیگر، مرزهای ایران به عنوان "نقطه ضعف استراتژیک" توصیف شد، که این می‌تواند به عنوان تهدیدی غیرمستقیم تفسیر شود.

دیدگاه ایرانی: PressTV این برنامه‌ها را "پروپاگاندای خصمانه" خواند و ادعا کرد که آذربایجان با حمایت اسرائیل علیه ایران عمل می‌کند.

ITV (شبکه نزدیک به دولت):

در پستی در X در اوت ۲۰۲۵، ادعا شد که ITV در برنامه‌ای اعلام کرده است: "تبریز، اردبیل، خوی، ارومیه و زنجان متعلق به آذربایجان است، نه ایران." این اظهارات، که به صراحت تمامیت ارضی ایران را هدف قرار می‌داد، واکنش‌های گسترده‌ای در ایران به دنبال داشت. اگرچه این ادعا نیاز به تأیید مستقل دارد، اما نشان‌دهنده الگوی تهاجمی رسانه‌های آذربایجانی است.

بخش ۴:

اظهارات مقامات حکومتی باکو مقامات ارشد جمهوری آذربایجان، از جمله رئیس‌جمهور الهام علی‌اف و وزیر امور خارجه جیهون بایراموف، گاه اظهاراتی داشته‌اند که به طور مستقیم یا غیرمستقیم تمامیت ارضی ایران را زیر سوال برده‌اند. این اظهارات اغلب در زمینه تنش‌های مرزی، کریدور زنگزور یا روابط با اسرائیل مطرح شده‌اند.

الهام علی‌اف (رئیس‌جمهور):

در اکتبر ۲۰۲۱، علی‌اف در سخنرانی‌ای اظهار داشت که "آذربایجانی‌های خارج از مرزها" (اشاره به آذری‌های ایران) نیاز به حمایت دارند و مرزها آن‌ها را "جدا کرده‌اند". این اظهارات به عنوان ادعای ارضی غیرمستقیم علیه ایران تفسیر شد.

در می ۲۰۲۳، وی روابط با ایران را در "پایین‌ترین سطح" توصیف کرد و به "تهدیدهای ایران" اشاره کرد، اما به طور ضمنی مرزهای فعلی را "تحمیلی" خواند.

در ژوئن ۲۰۲۵، علی‌اف در دیدار با سفیر ایران اتهامات استفاده از خاک آذربایجان علیه ایران را رد کرد، اما به "حقوق قومی" آذری‌های ایران اشاره کرد، که این نیز می‌تواند به عنوان دخالت در امور داخلی ایران تلقی شود.

دیدگاه ایرانی: مقامات ایرانی مانند علی‌اکبر ولایتی این اظهارات را "خطرناک" خوانده و هشدار دادند که ایران مرزهای خود را خط قرمز می‌داند.

جیهون بایراموف (وزیر امور خارجه):

در آوریل ۲۰۲۳، بایراموف در مصاحبه‌ای ایران را متهم به "دخالت در امور داخلی آذربایجان" کرد و پیشنهاد داد که مرزهای مشترک نیاز به "تقویت و بازنگری" دارند.

در ژوئن ۲۰۲۵، وی ضمن رد اتهامات ایران در مورد همکاری نظامی با اسرائیل، به "حقوق تاریخی" اشاره کرد و مرزهای فعلی را "قابل بحث" دانست.

مبارز قربانلی (رئیس کمیته دولتی امور دینی):

در سال ۲۰۲۴، قربانلی ادعا کرد که "ملت آذربایجان به دو نیم تقسیم شده" و معاهده ترکمانچای را مسئول این جدایی دانست. این اظهارات به صراحت مناطق آذری‌نشین ایران را بخشی از "آذربایجان تاریخی" معرفی کرد.

سایر مقامات و نهادها:

آژانس توسعه رسانه آذربایجان (MEDIA) در ژوئن ۲۰۲۵ اتهامات ایران در مورد فعالیت‌های نظامی نزدیک مرز را رد کرد، اما به طور ضمنی مرزها را "قابل مذاکره" توصیف کرد.

همچنین، برخی نمایندگان پارلمان آذربایجان در مصاحبه‌های رسانه‌ای به "حقوق آذری‌های ایران" اشاره کرده‌اند، که این نیز به عنوان مداخله در امور داخلی ایران تلقی شده است.

بخش ۵:

تحلیل و پیامدها

تحلیل محتوا:

ادعاهای رسانه‌ای و رسمی آذربایجان علیه تمامیت ارضی ایران در سه محور اصلی خلاصه می‌شوند:

۱. ادعاهای تاریخی:

استناد به معاهدات قرن نوزدهم (ترکمانچای و گلستان) برای زیر سوال بردن مرزهای فعلی.

۲. مسائل قومی:

اشاره به "آذربایجان جنوبی" و ادعای سرکوب آذری‌های ایران، که به تحریک جدایی‌طلبی متهم شده است.

۳. کریدور زنگزور:

تلاش برای تغییر مرزهای منطقه‌ای به نفع آذربایجان و ترکیه، که ایران آن را تهدیدی برای دسترسی خود به ارمنستان می‌داند.

پیامدها:

تنش‌های دیپلماتیک:

این ادعاها روابط ایران و آذربایجان را به پایین‌ترین سطح در دهه‌های اخیر رسانده است. حمله به سفارت آذربایجان در تهران (ژانویه ۲۰۲۳) و اخراج دیپلمات‌ها نمونه‌هایی از این تنش‌ها هستند.

واکنش ایران:

ایران با برگزاری رزمایش‌های نظامی (مانند رزمایش ارس در ۲۰۲۲) و صدور بیانیه‌های رسمی، بر حفظ تمامیت ارضی خود تأکید کرده است. وزارت خارجه ایران در اوت ۲۰۲۵ نسبت به "مداخلات خارجی" در قفقاز هشدار داد.

دیدگاه بین‌المللی:

تحلیل‌گران در Eurasianet و سایر منابع بین‌المللی، این تنش‌ها را نتیجه رقابت‌های ژئوپلیتیکی و دخالت قدرت‌های خارجی (ترکیه، اسرائیل، روسیه) می‌دانند. برخی هشدار داده‌اند که تداوم این روند می‌تواند به درگیری‌های نظامی منجر شود.

دیدگاه ایرانی: رسانه‌های ایرانی مانند همشهری آنلاین و خبرآنلاین این اقدامات را "شیطنت" و "تهدید" خوانده و ادعا کرده‌اند که آذربایجان با حمایت اسرائیل و ترکیه به دنبال تضعیف ایران است. مقامات ایرانی، از جمله رهبر انقلاب، بر حل تنش‌ها بدون دخالت خارجی تأکید کرده‌اند.

بخش ۶:

پیشنهادات برای کاهش تنش

۱. دیپلماسی منطقه‌ای:

تقویت گفت‌وگوهای دوجانبه و چندجانبه، مانند سازوکار ۳+۳ (ایران، روسیه، ترکیه، آذربایجان، ارمنستان، گرجستان)، برای کاهش سوءتفاهم‌ها.

۲. مدیریت رسانه‌ای:

ایجاد مکانیزم‌هایی برای نظارت بر محتوای رسانه‌ای و جلوگیری از انتشار ادعاهای تحریک‌آمیز.

۳. شفاف‌سازی مواضع:

آذربایجان باید به صراحت تمامیت ارضی ایران را به رسمیت بشناسد و از طرح ادعاهای قومی اجتناب کند.

۴. میانجی‌گری بین‌المللی:

استفاده از ظرفیت کشورهایی مانند روسیه یا ترکیه برای میانجی‌گری در تنش‌های مرزی.

ادعاهای رسانه‌ها و مقامات آذربایجانی علیه تمامیت ارضی ایران، به‌ویژه در زمینه "آذربایجان جنوبی" و کریدور زنگزور، الگویی از تحریکات هدفمند را نشان می‌دهد که با حمایت‌های خارجی (ترکیه و اسرائیل) تقویت شده است. این اقدامات، اگرچه گاهی در قالب اظهارات غیرمستقیم مطرح می‌شوند، تهدیدی جدی برای روابط دوجانبه و ثبات منطقه‌ای هستند. ایران با تأکید بر خطوط قرمز خود، از جمله حفظ مرزهای مشترک با ارمنستان، به این ادعاها واکنش نشان داده است. دیپلماسی فعال و مدیریت رسانه‌ای برای جلوگیری از تشدید تنش ضروری است. این گزارش با رعایت اصول حرفه‌ای و بی‌طرفی تدوین شده و منابع آن از داده‌های معتبر استخراج شده‌اند.

منابع:

منابع مورد استفاده شامل گزارش‌های رسانه‌ای (Azernews، APA، Caspian Post)، پخش‌های AZTV، اظهارات رسمی مقامات (از طریق خبرگزاری‌های معتبر) و تحلیل‌های بین‌المللی (Eurasianet، Tehran Times) هستند. برای جزئیات بیشتر، به ارجاعات درون‌متنی مراجعه شود.

((معاونت بین الملل بسیج دانشجویی استان همدان))