سیستم آموزشی سنتی در حوزه‌های علمیه قدیمی‌ترین نظام آموزشی موجود در کشور محسوب می‌شود. چارچوبی که علمای دین در طول قرن‌ها آن را تنظیم کرده‌اند و علی‌رغم تغییرات فراوان، خصوصاً در چند دهۀ اخیر، هنوز اصول مشترکی را در خود حفظ کرده است؛ اصولی که باعث شده است این سیستم علی‌رغم چالش‌های فراوان پیش‌رو، به حیات خود ادامه دهد. بدون شک این اصول را نمی‌توان تنها در قوانین حاکم خلاصه کرد؛ بلکه نوعی سبک زندگی علمی در حوزه وجود دارد که باعث چنین امری شده است. در ادامه به قطعاتی از پازل سبک زندگی علمی طلاب نگاهی خواهیم افکند.
آزمونی برای ورود به حوزه
اگر برای ورود به دانشگاه کنکور برگزار می‌شود، ورود به حوزه هم آزمون خاص خود را دارد. آزمونی که این روزها از کنکور هم پیچیده‌تر شده است. متقاضیان پس از قبولی در آزمون کتبی، تست روان‌شناسی می‌دهند و پس‌ازآن در مصاحبه شرکت می‌کنند. در صورت عبور از این سه مرحله، طلبه به‌صورت مشروط پذیرفته می‌شود و اگر پس‌از این مدت، وضعیت تحصیلی و اخلاقی طلبه مورد تأیید مسئولان باشد، او به‌عنوان طلبۀ رسمی در حوزۀ علمیه پذیرفته می‌شود.
تغییر هرم سنی سال اولی‌ها
اگر تصاویر قدیمی مربوط به علما یا حوزه‌ها را ببینید و یا حتی به خاطرات بزرگ‌ترها مراجعه کنید، طلابی را خواهید دید که هنوز سن بچه‌های مدرسه‌ای را دارند، ولی عمامه بر سر گذاشته‌اند و درس طلبگی می‌خوانند. آن وضعیت از اوایل انقلاب تغییر کرد و میانگین سن و تحصیلات غیرحوزوی متقاضیان ورود به حوزه به‌تدریج افزایش یافت؛ تا جایی که امروزه دانشجویان با مدرک لیسانس، فوق‌لیسانس و دکترا هم متقاضی ورود به حوزه هستند. در حال حاضر در حوزۀ علمیه قم، دست‌کم سه مدرسه این طلاب را پذیرش می‌کند.
نظام تحصیلی چهارمرحله‌ای
سیستم آموزشی در حوزه بر اساس چهار دورۀ اصلی تنظیم شده است: مقدمات، سطح دو، سطح سه و سطح چهار. در دورۀ مقدمات که شش سال به درازا می‌کشد، طلاب با ادبیات عرب (شامل صرف و نحو)، منطق، عقاید، علم فقه (در حد شرح لمعه) و اصول فقه (در حد اصول مظفر) آشنا می‌شوند. در دورۀ دوم که چهار سال طول می‌کشد کتاب رسایل شیخ انصاری و کفایة الاصول آخوند خراسانی خوانده می‌شود که هر دو درزمینۀ اصول فقه هستند. در کنار این دو کتاب، مکاسب شیخ انصاری نیز به‌عنوان درس فقه خوانده می‌شود. در مکاسب که به موضوع معاملات اختصاص دارد، طلاب تا حدودی با مباحث اجتهادی آشنا می‌شوند. در طول این دوره فلسفه و تفسیر نیز خوانده می‌شود. در دورۀ سطح سه طلاب پس از ده سال، در درس خارج شرکت می‌کنند و با مبانی اجتهادی به‌صورت دقیق آشنا می‌شوند. طول مدت این دوره و سطح چهار، بسته به تلاش و فهم طلاب متفاوت است؛ اما برای گذراندن این دو دوره، دست‌کم به چهار سال زمان نیاز است. در سطح چهار که معادل دورۀ دکتری در دانشگاه است، طلاب علاوه‌بر حضور در درس خارج، پایان‌نامۀ اجتهادی می‌نویسند.
هم‌حجره‌ای سلام
تعداد زیادی از طلاب تازه‌وارد به حوزه، از خارج قم به حوزۀ علمیه وارد می‌شوند. از قدیم رسم بر این بوده است که خوابگاه‌های طلاب در همان مدرسۀ علمیه قرار داشته باشد. تعداد ساکنان یک حجره بسته به بزرگی اتاق متفاوت است و معمولاً از دو تا پنج طلبه در یک حجره زندگی می‌کنند. زندگی طلبگی در حجره تأثیر چشمگیری در رشد وضعیت علمی طلاب دارد؛ زیرا طلبه‌ها به‌راحتی با هم‌کلاسی‌های خود مرتبط‌اند. پیش‌تر، استادان حوزه هم در حجره‌ها ساکن بودند و طلاب به‌راحتی با استادانشان در ارتباط بودند. این رسم اگرچه کمرنگ شده، اما هنوز هم کم‌وبیش وجود دارد. غیر از ارتباط با استادان، زندگی در حجره باعث می‌شود طلاب سال‌های اول با طلبه‌های پیش‌کسوت در ارتباط باشند. این مسئله از یک‌سو در تقویت بنیۀ علمی طلاب تازه‌کار مؤثر است و از سوی دیگر طلاب تازه‌وارد زودتر با نبایدها و بایدهای اخلاقی زندگی طلبگی آشنا می‌شوند. معمولاً هر مدرسۀ علمیه در کنار حجره‌های طلبه‌ها، کتابخانه‌ای غنی از منابع موردنیاز برای مطالعۀ طلاب گردآوری کرده است که زمینۀ مطالعه بیشتر طلاب را به وجود می‌آورد.
مباحثه
براساس سنتی قدیمی، طلاب باید پیش از حضور در کلاس درس را پیش‌مطالعه کنند و پس‌ازآن در کلاس حاضر شوند؛ اما کار به همین‌جا ختم نمی‌شود. طلاب موظف‌اند پس از درس، دربارۀ مباحث درسی خود در گروه‌های دو تا سه نفره و یا حتی بیشتر با یکدیگر بحث کنند. این کار در عرف طلبگی «مباحثه» نام دارد و اعضای یک گروه «هم‌بحث» خوانده می‌شوند. مباحثه یکی از مهم‌ترین کلیدهای پیشرفت علمی در علوم حوزوی محسوب می‌شود؛ زیرا از یک‌سو باعث تقویت روحیۀ کار گروهی در بین طلاب می‌شود و از سوی دیگر به‌تدریج زمینۀ رشد و موفقیت علمی را به وجود می‌آورد. طلاب معمولاً پس از حضور در کلاس درس و مطالعه، همان درس را با یکدیگر مباحثه می‌کنند. رسم بر این است که در هر «بحث» یکی از اعضای گروه متن را می‌خواند و مانند استاد، درس را برای دیگر اعضای گروه توضیح می‌دهد. اینکه چه کسی باید این مسئولیت را بر عهده بگیرد از پیش مشخص نیست. یکی از روش‌های معمول برای انتخاب ارائه‌کنندۀ بحث این است که هرکدام از اعضای گروه مباحثه، به‌صورت تصادفی کتابش را باز می‌کند و رقم پایانی صفحات پیش‌رو را با همدیگر جمع می‌بندد. کسی که رقم بیشتری را به دست آورد، موظف است درس را ارائه دهد. اگرچه ارائۀ درس برای هم بحث‌ها کار سختی است، اما کار برای دیگر اعضای گروه به پایان نرسیده است. دیگران وظیفه دارند تا به مطالب ارائه‌شده توجه کنند و هرکجا مطلبی را متوجه نشدند، به ارائه‌کنندۀ بحث اشکال کنند. اشکال‌کننده که در عرف طلبگی «مستشکل» نام دارد، باید تا قانع شدن کامل، بحث را از ارائه‌کننده پیگیر شود. این ارتباط علمی مستمر، باعث رشد چشمگیری در اعضای گروه مباحثه می‌شود.
معضل جزوه‌خوانی
آفتی که امروز به جان علم در دانشگاه افتاده است، به نوع دیگری گریبان حوزه را نیز گرفته است. اگر در دانشگاه پایان‌نامه خریدوفروش می‌شود، در حوزه نیز آفت جزوه‌خوانی بلای جان حیات علمی طلاب شده است. جزوه‌های خلاصۀ دروس همراه با نمونۀ سؤالات امتحانی را می‌توان به‌راحتی از کتابفروشی‌های مرکز شهر تهیه کرد. این جزوه‌ها که به‌صورت فتوکپی تکثیر می‌شوند، از یک سو به‌دلیل فروش زیاد، سود فراوانی را به جیب فروشنده سرازیر می‌کنند و از سوی دیگر سطح علمی طلاب را به‌شدت کاهش می‌دهند. البته کسانی که این جزوه‌ها را تنظیم می‌کنند نیز استدلال‌های خاص خودشان را دارند و معتقدند این جزوه‌ها به رشد علمی طلاب کمک می‌کند. اما درهرحال نتیجه نوعاً خلاف این است. برخی از طلاب بااستعداد با خواندن همین جزوه‌ها، بدون آنکه در طول سال مطالعۀ چندانی داشته باشند، امتحان درس را با موفقیت پشت سر می‌گذارند.
درس خارج
همان‌گونه که اشاره شد، طلاب پس از گذران دورۀ ده‌ساله، به درس خارج می‌روند. بعضی به‌اشتباه تصور می‌کنند درس خارج درسی است که در خارج از قم یا خارج از حوزۀ علمیه برگزار می‌شود. در حقیقت درس خارج، درسی است که استاد تنها به متن کتاب اکتفا نمی‌کند و بحث را از خارج کتاب پی می‌گیرد. به این معنا که استاد با قرار دادن یک متن به‌عنوان متن محوری درس، ادلۀ مرتبط با بحث را ارائه و تک‌تک ادلۀ صاحب‌نظران در بحث را بررسی می‌کند. ممکن است نظر استاد با نظر متن یکسان باشد و همان نظر یه پذیرفته شود و ممکن است استاد، نظر متن را رد کند و نظر جدیدی بدهد. شایان‌ذکر است که معمولاً متن محوری در دروس خارج اصول، کتاب کفایة‌الاصول و متن محوری در دروس خارج فقه، عروة‌الوثقی مرحوم سید یزدی یا تحریر‌الوسیله مرحوم امام خمینی است.
ازآنجاکه مطالب درس خارج نوعاً ظریف و مهم است، طلاب وظیفه دارند بیشتر از دوره‌های قبل مطالعه کنند. این مطالعه شامل دو بخش است: در بخش اول طلاب باید مستقیماً به منابعی مراجعه کنند که استاد آن‌ها را نقد کرده است و اصل سخن نقدشده را مطالعه کنند؛ در گام دوم نقدهایی که استاد به آن قول وارد کرده است مورد مداقّه قرار می‌گیرد. طلاب در این دوره به‌تدریج با روش نقد صحیح و اصولی آشنا می‌شوند و آرام‌آرام خودشان هم صاحب‌نظر می‌شوند و می‌توانند اقوال را نقد و بررسی کنند. به دست آوردن این توان نوعاً زمان‌بر و پرفشار است.
اما این تمام کار علمی طلبه در این دوره نیست. طلاب در این دوره باید با روش نگارش علمی نیز آشنا شوند. در سنت طلبگی، نگارش تقریر بحث یکی از وظایف طلاب در این دوره قلمداد می‌شود. تقریر، گزارشی است علمی که پس از حضور در درس استاد نگاشته می‌شود. نوع نگارش تقریرات دروس یک استاد، بیان‌گر درجۀ علمی شاگرد است. مقرر قوی سعی می‌کند تا علاوه‌بر روایت درس، نقدهایی را که به کلام استاد وارد می‌داند نیز بیان کند. طبعاً این نقدها باید براساس موازین علمی باشد تا پذیرفته شود. امام خمینی نقل می‌کند: «روزی استادشان مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری درسی را گفتند و از ما خواستند آن را بنویسیم و فردا بیاوریم. یکی از آقایان که خوش‌تقریر بود، تمام مطالبی را که استاد بیان کرده بود نوشته بود، بدون اینکه اشکالی و حاشیه‌ای بر آن نوشته باشد. استاد خطاب به آن شخص فرمودند: خیلی خوب حرف‌های ما را نوشته‌ای؛ اما یک إن قلتی، حاشیه‌ای بر آن ننوشته‌ای. آن مرد گفت: خوب نتوانستم اشکال پیدا کنم. استاد فرمودند: تا آنجایی که می‌شد باید یک ان قلتی بزنی. اگر اشکال هم نبود، تا جایی که بی‌ادبی نبود، حداقل یک فحش می‌دادی.» (امام به روایت دانشوران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ص44)
مستشکل و ان قلت
پرسش و اشکال در درس، یکی دیگر از نکات مهم در هر سیستم آموزشی است. در حوزۀ علمیه معمولاً استادان به اشکالات طلاب پاسخ می‌گویند. البته برخی از اشکالاتی که مطرح می‌شود، بی‌ربط به بحث هستند و به همین علت، استاد توجه چندانی به آن نشان نمی‌دهد. هراندازه که توان علمی طلبه بیشتر باشد، بهتر می‌تواند مسئله را از زوایای مختلف بنگرد و بر همین اساس اشکالات دقیق‌تری بیان کند. نحوۀ پاسخ‌گویی استاد به اشکالات نیز براساس توانایی علمی او متفاوت خواهد بود. در سیستم حوزوی، معمولاً در هر درس چند نفر هستند که اشکالات خوبی بیان می‌کنند و در کلاس به «مستشکل» شناخته می‌شوند. برای نمونه نقل است که مرحوم حاج آقا مصطفی خمینی از مستشکلان درس مرحوم امام بود و گاهی اشکال و جواب این پسر و پدر شدیداً بالا می‌گرفت.
درس آنلاین
اگر طلاب اهل تحقیق روزی با کتابخانه‌های بزرگشان شناخته می‌شدند، امروز دیگر با یک نرم‌افزار ساده و ارزان دنیایی از منابع در اختیار محققان قرار می‌گیرد. نرم‌افزارهای مرکز تحقیقات علوم کامپیوتری «نور» بسیاری از منابع فقهی، اصولی، رجالی و دیگر منابع علوم دینی را به بهترین شکل آماده‌سازی و در اختیار محققان قرار داده است. در نمونۀ دیگری از این منابع دیجیتالی، نرم‌افزار «مکتبة اهل‌البیت 2» بیش از 7هزار عنوان کتاب را (که برخی تا 110 جلد می‌رسد) در یک نرم‌افزار گردآوری و در اختیار محققان قرار داده است. غیراز این منابع که مختص استفادۀ رایانه‌ای هستند، منابع تحقیقاتی برای استفاده روی موبایل و تبلت نیز آماده شده است. کتابخانۀ اینترنتی قائمیه وابسته به حوزۀ علمیۀ اصفهان، یکی از نمونه‌های موفق در این عرصه قلمداد می‌شود. در سایت این مرکز نیز می‌توان 16هزار جلد کتاب را به‌راحتی و رایگان روی موبایل بارگذاری کرد.
طلبه‌ها در استفاده از فناوری‌های ارتباطی برای مقاصد خود، محدودیت خاصی نمی‌شناسند. امروزه بخش مهمی از سیستم آموزش، تعلیم و تحقیق به رایانه و اینترنت متکی است. مهم‌ترین دروس خارج در حوزه‌های قم، مشهد، نجف، کربلا، لبنان، افغانستان و... به‌صورت کاملاً رایگان در وب‌سایت eshia.ir در دسترس همگان است. برای استفاده از این دروس حتی عضویت در سایت نیز لازم نیست.
شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان تلگرام هم این روزها بستر مناسبی برای مباحث علمی به شمار می‌رود. همچنین شاگردان استاد، برای ارتباط بهتر با یکدیگر گروه‌های آنلاین مباحثه تشکیل می‌دهند. از سوی دیگر متن و صوت دروس تهیه می‌شود و در کانال دروس هر استاد قرار می‌گیرد.
طلاب زبان‌آموز و تبلیغ بین‌المللی
آموزش زبان خارجی جزو دروس رایج حوزه‌ها محسوب نمی‌شود، ولی طلاب علاقه‌مند می‌توانند به‌صورت آزاد یا در مراکز حوزوی که بر تبلیغ دینی به زبان‌های خارجی تمرکز دارند، زبان خارجی بیاموزند. جامعة المرتضی یکی از این مراکز است که صرفاً بر «تبلیغ بین‌المللی» متمرکز است و طلاب این مرکز موظف به یادگیری زبان و ارائۀ مباحث دینی به زبان‌های خارجی هستند. این مرکز همچنین برنامه‌های ویژه‌ای برای توریست‌هایی که به مراکز مذهبی ایران می‌آیند، تنظیم کرده است. طلاب این مرکز در این طرح به‌صورت مستقیم و چهره‌به‌چهره ضمن معرفی مراکز مذهبی، حقیقت دین اسلام را برای توریست‌ها بیان می‌کنند.
پرده‌نشینان حوزوی
بر اساس باورهای دینی، زنان نیز می‌توانند مانند مردان به تحصیل مسائل دینی مبادرت کنند. اگرچه در قدیم این مسئله به‌صورت فردی و پراکنده وجود داشت و حتی برخی از زنان، همچون بانو مجتهده امین در اصفهان، به درجۀ اجتهاد و فقاهت نیز رسید، با گذشت زمان و تقویت افکار غیردینی، اهمیت تحصیل زنان در علوم دینی روزبه‌روز بیشتر احساس شد و حرکتی که از سال‌های پیش از انقلاب به‌صورت جدی و خودجوش در برخی خانواده‌های طلاب آغاز شده بود، در سال‌های پس از انقلاب با قدرت بیشتری پیگیری شد. در حال حاضر در شهر قم بیش از هفت مدرسۀ علمیۀ خواهران به‌صورت رسمی در حال کار است. البته تحصیل خواهران به قم محدود نشده و در بسیاری از شهرهای کشور، مدارس علمیۀ خواهران وجود دارد. خواهران طلبه، براساس آموزش‌هایی که می‌بینند، در فضای مجازی فعالیت می‌کنند. این فعالیت‌ها ابتدا در شبکۀ کوثر نت که ویژۀ خود خواهران طلبه است، آغاز شد؛ اما برخی از خواهران طلبه در غیر از این شبکه نیز به تبلیغات دینی مشغول‌اند. غیر از فضای مجازی، خواهران طلبه بر اساس سلایق و توانایی‌های خود، در عرصه‌های مختلف تبلیغ، تحقیق، تدریس و تألیف کتب دینی فعالیت چشمگیری دارند.
برای دانلود نسخه کامل اینجا کلیک کنید.
مارا درشبکه‌های اجتماعی دنبال کنید:
instagram:baraye_farda
telegram:@barayefardaa
