ما می دانیم که هم‌زمان با انعقاد عقد نكاح، برای هريک از طرفين، حقوق و تكاليفی ايجاد می‌شود. زن و شوهر غالبا به‌دليل دلبستگی و علاقه‌ای که به یکدیگر دارند، وظايف خود را انجام داده و حقوق يكديگر را رعايت می‌كنند. یکی از مهم‌ترین حقوق زن در عقد نکاح، نفقه خانم است که باید از سوی هر زن و مردی که قصد ازدواج دارند، به‌دقت مطالعه و بررسی شود. در این بخش از مجله به بانو شما را با نفقه زن، معیار تعیین میزان نفقه زن (زوجه)، اموال متعلق به زن به عنوان نفقه، نفقه در ازدواج موقت و مطالبه نفقه زن صحبت خواهیم کرد.
هرچند امروزه زنان ما با توانمندی و درایت دركنار همسران خود زندگی را اداره می‌كنند، بنابه برخی ویژگی‌های ذاتی مردان و مسائل اجتماعی، شارع و قانونگذار، رياست خانواده را بر‌عهده‌ی شوهر نهاده است. ازآنجاکه مديريت اين مجموعه مهم و مقدس، با نظم عمومی جامعه ارتباطی تنگاتنگ دارد، شوهر نمی‌تواند با اختيار و رضايت خود ضمن قراردادی، رياست خانواده را به فردی ديگر واگذار كند.
یکی از اهداف راستین اين رياست، فراهم‌‌آوردن شرایط آسودگی‌خاطر زن در خانواده است. از‌این‌رو، در خانواده‌ای كه بنيان آن با عقد نكاح دائم پايه‌ريز‌ی شده، پرداخت نفقه زن به‌عهده‌ی شوهر است. نفقه كه از ريشه‌ی نفق به‌معنای صرف‌كردن آمده است، در دانش حقوق به «هزينه‌ی زندگی» تعبير شده است. هزینه‌ی زندگی عموما عبارت است از همه‌ی نيازهای متداول و متناسب با وضعيت زن كه ظاهرا عرف آنها را تعيين می‌كند؛ از جمله مسكن، پوشاک، غذا، اسباب منزل، هزينه‌های درمانی و بهداشتی و… .
?
پس از مراجعه‌ی زن به دادگاه خانواده، این دادگاه برای محاسبه‌‌ی مقدار نفقه زن از کارشناس کمک می‌گیرد. کارشناس با تحقیق درمورد چگونگی شرایط زندگی زوجین میزان نفقه را مشخص می‌کند. نکته‌ی شایان توجه اینکه ممكن است مردم نفقه زن را براساس شرايط زندگی وی در خانه پدری بسنجند؛ اما حقوق‌دانان بر این باورند كه معيار تعيين ميزان نفقه همسر، وضعيت زن در خانواده تازه‌ای است که از او و شوهرش تشکیل شده است؛ نه خانواده پدری‌اش. ازسوی‌دیگر، تمکن مالی زن خواه حاصل كمک‌های خانواده‌ی پدری يا ارثِ رسیده به او باشد و خواه حاصل درآمد ناشی از شغل او در جامعه، تعهد شوهرش را به پرداخت نفقه ساقط نمی‌كند.
اموالی را كه به‌عنوان نفقه در اختيار زن قرار می‌گیرد، می‌توان در دو گروه به‌شرح زیر جای داد:
ماده ۱۱۰۲ قانون مدنی بيان می‌كند: «همين‌كه نكاح به‌طور صحيح واقع شد، روابط زوجيت میان طرفين موجود و حقوق و تكاليف زوجين دربرابر همديگر برقرار می‌شود.» براين‌اساس، تكليف به پرداخت مهر و نفقه از همان تاريخ نكاح آغاز می‌شود؛ ولی ماده‌ی ۱۱۰۸ همان قانون مقرر می‌دارد كه هرگاه زنی بدون مانع مشروع و قانونی، وظايف مربوط به زوجيت را انجام ندهد، نفقه زن به او تعلق نمی‌گيرد. بنابراين، اصل بر پيروی زن از شوهرش است كه دراصطلاح، به آن «تمكين» گفته می‌شود. عدم تمكين زن، استحقاق او را نسبت به دریافت نفقه از بین می‌برد؛ البته این موضوع بايد از سوی شوهر اثبات شود.
بدیهی است كه تمكين نكردن زن از شوهرش، ممكن است مانعی مشروع يا به بیان ديگر عذری موجه داشته باشد؛ مانند اينكه زن از حق حبس خود بهره گرفته و چنان‌که قانونگذار به او اجازه می‌دهد تا زمانی كه مهريه‌ی خود را دريافت نكرده است، از نزدیکی با شوهرش بپرهیزد؛ يا اينكه در دوران عادت ماهانه يا بيماری واگيردار نتواند شوهرش را همراهی كند؛ يا ترس آزار بدنی، مالی يا شرافتی داشته باشد كه امتناع او را از رفتن به خانه‌ی شوهرش توجيه كند.
در هیچ‌یک از اين موارد، زن از دريافت نفقه محروم نمی‌شود. اما گاهی شاید تمكين‌نکردن زن وجاهت قانونی نداشته باشد؛ به چنین زنی دراصطلاح «ناشزه» می‌گویند. درصورت نشوز زن (تمکین نکردن زن)، او به‌طور كلی هیچ حقی از نفقه زن نخواهد داشت.
نفقه زن تنها به ازدواج دائم تعلق می‌گیرد. در ازدواج موقت، در صورتی می‌توان اين حق را برای زوجه برشمرد كه درضمن عقد، شرط پرداخت نفقه قید شده باشد یا شرایط زندگی زوجین بر مبنای نفقه قرار گرفته باشد. به‌نظر می‌رسد پرداخت نفقه در ازدواج موقت بيشتر جنبه‌ی قراردادی دارد تا قانونی؛ به اين معنا كه چنانچه دو طرف بر آن تراضی كرده باشند، زوج می‌تواند ادعای نفقه كند. گاهی از اوضاع و احوال زندگی زوجين مانند مدت ازدواج موقت، داشتن فرزند و محل سكونت مشترک، می‌توان به تراضی طرفین يا بنای آنها بر نفقه پی برد.
?
یکی از انواع طلاق، طلاق رَجعی است كه در مدت عِده مربوط به آن، شوهر می‌تواند به همسر مطلقه خود رجوع كند و چون در اين مدت زن در حكم زوجه است، او مختار است از شوهر نفقه دريافت كند؛ اما چنانچه طلاق در شرایط نشوز زن انجام شود، وی ديگر مستحق نفقه نخواهد بود.
در طلاق بائن (طلاقی که مرد در زمان عده حق رجوع به زن را ندارد) و فسخ نكاح به هر علتی، در مدت عده نفقه به زن تعلق نمی‌گيرد؛ مگر اينكه باردار باشد كه در اين صورت تا زمان وضع حمل و فارغ‌شدن، وی بر دريافت نفقه حق خواهد داشت.
متأسفانه، اگر برای انجام تعهداتی كه می‌پذيريم، ابزار يا ضمانتی اجرايی كه ما را به انجام آن وادار كند پيش‌بينی نشود، ممكن است آنچنان تمايل و اراده‌ای به ادای آنها نداشته باشيم. در اين بحث نيز باید گفت زندگی همیشه شيرين نيست و گاهی كدورت‌هايی میان زن و شوهرها پيش می‌آيد. در چنین شرایطی، شايد شوهر در نخستین گام خود، برای آزار همسرش، از پرداخت نفقه سر باز زند. به‌همین‌منظور، قانونگذار دو راهكار برای زن جهت دریافت نفقه قرار داده است كه می‌تواند به انتخاب خود، به‌کار گیرد:
