مقدمه:
آلبرت اینیشتین در جایی می گوید که " راز خلاقیت در آن است که بتوانید منابع الهام خود را پنهان کنید" اما ما در اینجا از گونه ای از تئاتر صحبت می کنیم که در تعریف عام به تئاتر مستند معروف است و در آن نمایشنامه نویس/ دراماتورژ راهی خلاف آنچه انیشتین توصیه می کند را می رود و به جای آنکه از تجربیات و مشاهدات شخصی خود آشنایی زدایی کند و آنها را در موقعیت های دراماتیک و داستانی زایده ذهن خود دسته بندی و به مخاطب عرضه کند ، روندی که عموم متون ادبیات دراماتیک برای خلق طی می کنند ، بر عکس توجه مخاطب را به منابع واقعی الهام خود در زندگی واقعی معطوف می کند.
تئاتر مستند ، زیر شاخه ای از تئاتر سیاسی و درام تاریخی است که با تکیه بر اطلاعات مستدل در مورد یک واقعه به بازنمایی صحنه ای آن رویداد می پردازد و در دورانی خلق میشود که نیاز به شکستن تابو های اجتماعی بیش از پیش حس می شود . از آنجا که آنچه در این فرم از اجرا بازسازی می شود، بر اساس اسناد واقعی شکل می گیرد ، هدف آن کمک به تقویت قدرت استدلال و تکیه بر منطق فکری مخاطب است. به عبارت دیگر تئاتر مستند ، نوعی تئاتر گزارشی و آگاهی دهنده است ، که در آن اسناد و شواهد بدون تغییر در محتوا و تنها با پرداخت در فرم بر صحنه ارائه می شوند. با این همه این شکل از تئاتر ، به هیچ عنوان قصد ندارد این توهم را در مخاطب خود ایجاد کند که واقعیات مورد بحث، قرار است در صحنه ی تئاتر تقلید شوند . به همین دلیل تئاتر مستند ، بر خلاف تئاتر ارسطویی ، با استفاده از تمهیدات صحنه پیسکاتوری نمایش داده می شود .
تئاتر ارسطویی و تئاتر مستند
برشت در کتاب " درباره تئاتر " می نویسد : منظور از نمایشنامه نویسی ارسطویی، انواع نمایشنامه نویسی هایی است که در مورد آن ها تعریف ارسطو راجع به تراژدی در رساله ی " هنر شاعری" ،با توجه به آن چه ما نکته اساسی تعریف وی به شمار می آوریم ، مصداق می یابد . اما ما این نکته ی اساسی را در نظریه مشهوری که " سه وحدت " را لازمه تراژدی می داند، نمی بینیم. تحقیقات نشان می دهد . ارسطو اصولا اشاره ای به لزوم وحدت های سه گانه نکرده است. اما آنچه از لحاظ اجتماعی بسیار اهمیت دارد . هدفی است که ارسطو برای تراژدی معیین می کند ، یعنی کاتارسیس ، که منزه کردن تماشاگر از ترس و ترحم ، به وسیله ی تقلید اعمالی که ترس و ترحم را بر می انگیزند . این کاتارسیس ، بر مبنای استغراق تماشاگران در اشخاصی است که اعمالشان توسط بازیگران تقلید می شود صورت می گیرد .
" ما نمایشنامه ای را ارسطویی می نامیم که این نوع غرقه شدن را موجب شود ، چه با کاربرد قواعدی که ارسطو برای نمایشنامه معین کرده است و چه بدون آن . عمل روانی استغراق در طی قرون به انحاء مختلف صورت گرفته است " برتولت برشت
بنابراین تئاتر ارسطویی در راستایی رسیدن به هدفی که گفته شد( استغراق تماشگر) از تمهیداتی مثل گره افکنی ، اوج و گره گشایی استفاده می کند . علاوه بر این شباهت محل وقوع حادثه در نمایش و اصل آن و هم چنین بر اثر بازی واقع گرای بازیگران باعث می شود در بیننده توهمی به وجود بیاید که شاهد یک رویداد آنی و تصادفی و واقعی است ، این عوامل باعث می شوند تمام نمایش برای او چنان طبیعی شود که دیگر نتواند با منطق ، قضاوت و یا تفکر و محرک های شخصی خود، در آن دخالت کند ، بلکه به گونه ای درنمایش غرق می شود و قوه قضاوت و تفکر خود درمورد مسائل را از دست می دهد .
ویژگی های تئاتر ارسطویی را می توان به شکل زیر جمع بندی کرد؛
_وجود طرح و توطئه
_غرق کردن تماشاگر در حوادث روی صحنه و سلب نیروی عمل از او
_وجود القا و تلقین
_حضور تماشاگر در بطن نمایش و سهیم شدن او در تجربه صحنه
_درگیر کردن تماشاگر با حوادث و غرق کردن تماشاگر در احساسات خود
_توجه بیشتر مخاطب به پایان نمایش و سرانجام کاراکتر ها
_تابعیت صحنه ها از هم
_پیشرفت در خطی مستقیم
اما تئاتر مستند در جهت مخالف تئاتر ارسطویی حرکت می کند ، این تئاتر قصد ندارد با درگیر کردن و در نتیجه غرق کردن تماشاگر در بطن نمایش، او را همچون شی ای از اشیا دیگر مسخ کند و توان تفکر و قضاوت منطقی از شرایط موجود را بگیرد. در واقع در این نوع از تئاتر مقصود این نیست که به تماشاگر پاسخ هایی آماده داده شود بلکه هدف این است که در نمایش پرسش هایی مطرح شود ، که تماشاگر با تحریک ذهنی و اخلاقی که نمایش در او ایجاد کرده ، با تامل پاسخ های خویش را به دست آورد ، به بیان دیگر در تجزیه و تحلیل نهایی این تماشاگر است که باید با تلنگری که نمایش به او زده است ، درست و غلط را بنا بر منطق و عقیده خود تشخیص دهد .
تئاتر برای نقد اجتماعی، سیاسی
نمایش دغدغه های سیاسی و اجتماعی هنرمند به اثر ، در طول تاریخ تئاتر جهان به کرات مشاهده شده و حتی بر طبق نظر ملشینگر پژوهشگر تاریخ تئاتر ، اصولا " تاریخ جهانی تئاتر با یک اثر سیاسی آغاز می گردد" ملشینگر
در همه زمان ها نویسندگان و هنرمندان تئاتر کاستی های جامعه خویش را به روی صحنه به نمایش در آورده اند و اعتراض به ارزش های متدوال جامعه یا سیاست های رایج حکومت ، در تئاتر، سنتی بسیار قدیمی است . این اعتراض گاه در لفافه و گاه شدید الحن و صریح بوده است .
به عنوان مثال در قرن هفدهم مولیر انعکاسی کاریکاتورگونه از زیاده روی های جامعه ی زمان خود را عرضه می کند و به انتقاد از خصلت شیادی، ریاکاری ، سو استفاده از مذهب و ... می پردازد. اگرچه شوخی های گوناگون که در یک اثر کمدی مطرح می شوند ، به تنهایی نمی توانند آن اثر را به جرگه تئاتر سیاسی بکشانند، انتقاد ها و تندی های طنزگونه کمدی به ندرت غیرسیاسی است. در حقیقت آنگونه که ملشینگر عنوان می کند در تبدیل یک اثر کمدی به اثر سیاسی " تم و افکت و نتیجه گیری نهایی ، در این رابطه ، از اهمیت زیادی برخوردارند."ملشینگر
همانطور که گفته شد تئاتر مستند ، زیرشاخه ای از تئاتر سیاسی و درام تاریخی است که با تکیه بر اطلاعات مستدل در مورد یک واقعه به بازنمایی صحنه ای آن رویداد می پردازد و در دورانی خلق می شود که نیاز به شکستن تابو های اجتماعی بیش از پیش حس می شود . بنابراین آنچه در تئاتر مستند مورد تاکید فراوان است ، دغدغه و آرمان آگاهی و اصلاح اجتماعی است .
نمایشنامه مرگ دانتون اثر گئورگ بوشنر که در دوره ی رمانتیسم نوشته شد ، که به زعم نظریه پردازان از اولین نمایشنامه های مستند است . در حقیقت انتقادی از ترور در زمان انقلاب فرانسه بود . " این نمایشنامه نشان می داد که چگونه روبسپیر و متحدانش ، با روی کار آمدن نظام دیکتاتوری بیرحمانه ای که دادرسی ساختگی و از میان برداشتن دانتون را ترتیب داد تا خود را از شر هر مخالف سیاسی راحت کند ، روحیه ی انقلابی 1789 را منحرف ساخت." وبینی
با این وجود تئاتر منتقد همیشه به هدف خود نمی رسد و تاثیر مورد نظر خود را بر مخاطب نمی گذارد . به عنوان مثال برشت در نمایشنامه ی گالیله که در 1974 در امریکا به اجرا در آورد ، دانشمندی را به تصویر کشید که برای فرار از شکنجه با سران کلیسا و اولیای امور سازش می کند . در حقیقت برشت به این وسیله از دانشمندان علوم معاصر امریکا که با تولید بمب اتم خود را در اختیار جنگ قرار داده بودند انتقاد می کرد . اما مخاطب امریکایی تطبیق درستی بین وقایع نمایشنامه و وقایع روز برقرار نکرد و اثر برشت به هدف خود نرسید .
بنابراین یکی از عوامل مهم در اثر گذاری این گونه از تئاتر ( تئاتر مستند) باید خیلی مورد توجه قرار بگیرد ، نوع ارتباط با مخاطب است . به طوری که در اکثر آثار اینگونه از تئاتر ، مخاطب به عنوان عاملی فعال و کنشگر در جامعه مورد توجه قرار می گیرد.
تئاتر مستند
" به چشم من نمایشنامه نویس هنرمند چیزی بیش از یک مورخ نیست ، اما از این نظر که تاریخ را از نو می آفریند و به جای ارائه روایت صرف ما را مستقیما در قلب زندگی در عصری دیگر می کارد ، از تاریخ نویس فراتر می رود . آنچه او به ما ارائه می کند ، شخصیت است نه خصوصیت ، آدم نه توصیف . برترین وظیفه او این است که تاجایی که می تواند مارا به تاریخ ، آنطور که عملا روی داده نزدیک کند"کارل گئورگ بوخنر
در وهله اول وقتی لفظ مستند را می شنویم ناخودآگاه لفظ های بعدی که به ذهن متبادر می شود سند و استناد است . سند و استناد کردن جزء لاینفک تئاتر مستند است و استفاده از روزنامه ها ، تصاویر ضبط شده ، عکس ها و اسلاید ها در اجرا ها گواه این امر است . با برسی کلمه مستند همانطور که گفته شد در می یابیم که اصطلاح تئاتر مستند پارادوکسی در خود دارد به این دلیل که از پیوند دو وجه متناقض حاصل می شود : پیوند مستند و درام ، واقعیات و جعلیات ، دنیای واقعی و دنیای کلمه که در هر ترکیب عبارت اول دومی را نقض می کند.
پیتر وایس در کتاب " چهارده اصل برای یک تئاتر مستند " می نویسد :" تئاتر مستند ، تئاتری وابسته به واقعیت است . دقایق جریان کار ، فایل ها ، نامه ها، جداول آماری ،....، ارائه بالانس شیت های بانک و تعهدات صنعتی ، گزارش های رسمی سخنرانی ها ، مصاحبه ها ، اظهارات اشخاص مشهور ، جراید، رادیو عکس یا فیلمی که حادثه ای را گذارش می دهد . این تئاتر از متریال سند موثق و معتبر ، که آن را بدون تغییر دادن محتوی و مندرجات آن ، ولی با تغییر در ساختار فرم بر صحنه منتشر می کند بر صحنه منتشر می کند استفاده می کند." وایس
در واقع این تاکید بر استناد کردن یا به زعم وایس " قطعاتی از واقعیت "، به اعتقاد او تنها سلاح بر علیه رسانه های خبری غیر قابل اعتماد هستند. تئاتر مستند معترض و مستقل وایس وزنه تعادل و خنثی کننده ی مهمی در برابر رسانه ی کنترل شده ای بود که در آن حاکمان دنیا دستکاری هایشان را پنهان می کردند . در واقع تئاتر مستند رسالت سیاسی و اجتماعی خود را برای نشان دادن مسائلی که دنیای مدرن را آماج حمله قرار می دهند از قبیل انقلاب ، اعتصاب ، دادگاه ها ، جنگ و فقدان آزادی که همگی تم هایی سیاسی _ اجتماعی هستند موضوع اصلی تئاتر مستند محسوب می شوند .
در تئاتر مستند ، دیالکتیک باید میان مدارک عینی واقعی برقرار باشد و نه میان تخیل نویسنده و مدارک واقعی . همین نوع به کار بردن و کارکرد دیالکتیک وجه تمایز مهم بین نمایشنامه های مستند و دیگر نمایشنامه هاست . همانظور که قبلا گفته شد این نوع دیالکتیک وجه اشتراک تئاتر مستند و تئاتر اپیک است و ریشه در این گونه تئاتری دارد . در تئاتر حماسی برشت نیز دیالکتیک از طریق تکنیک فاصله گذاری برشتی توهم واقعی بودن رخداد های روی صحنه را از بین می برد. روشی که برشت سعی دارد با استفاده از آن تماشاگر را به تعقل وادارد نه اینکه احساسات تماشاگر را بر انگیزد . هم تئاتر مستند و هم تئاتر اپیک سعی در از بین بردن توهم واقعی بودن رخدادهای روی صحنه دارد، اما در در تئاتر مستند یک قدم فراتر می رویم و علاوه برکارکرد قبلی تاریخ را به شکل ماتریالیستی و مستند دوباره می سازیم.
از نظر فرم اجرایی نیز تئاتر مستند با سایر فرم ها متفاوت است و بر حسب انواع خود، در به تصویر کشیدن وقایع در برابر مخاطب از روش های منحصر به فرد خود استفاده می کند و به شیوه های مختلفی اجرا می شود . از انواع تئاتر مستند می توان به تئاتر واژه به واژه ، تئاتر مستند ِ سولو سوشال و مستند های داستانی اشاره کرد . آنچه در تمامی این انواع ، جدای شباهت های اجرایی ، مشترک است ، استناد بر منابع اولیه است .
منابع:کوهستانی ، امیر رضا ، تکنیک یا ژانر : روایت در تئاتر مستند معاصر، تهران، فصلنامه هنر ، شماره 81
_حجتی سعیدی، مریم، بررسی تئاتر مستند با تکیه بر فرم اجرا و امکانات صحنه، پایان نامه جهت اخذ درجه
کارشناسی ارشد رشته کارگردانی نمایش،دانشکده سینما تئاتر 1391
_منعم ، محمد (گردآورنده)، تئاتر مستند، مجموعه مقالات ، تهران، نشر بیدگل ، 1392
