بیستوون؛ وه‌رگه‌را کورمانجی یا بژارده‌یا هه‌لبه‌ستا جیهانا هەڤچەرخ
به‌رات قه‌وی‌ئه‌ندام
( تێبینی: ئه‌ڤ نووچه یا ۱٥ێ ئیلۆنا ۲۰۲۰ی یه)
پرتووکا «بیستوون» بژارده‌یا هه‌لبه‌ستێن بیست کەسایەتێن ناڤدار و ئستوونێن وێژه‌یا جیهانێ ب وه‌رگه‌را «به‌رات قه‌وی‌ئه‌ندام» ژ ئالیێ «وه‌شانا بیژه‌ن یۆرد» ڤا ل بژنوورتا ناڤه‌ندا پارێزگه‌ها خۆراسانا باکور ل باکورێ خۆراسانێ (باکورێ رۆژهلاتێ ئیرانێ) هات وه‌شاندن. ئەڤ پرتووک ژ ۲۰۸ رووپه‌لان پێک هاتیه و مژارا هەلبەستێن وێ پرانی ل سەر ئەڤین، دلداری، ژیان، خەم و تێکلیێن مرۆڤانە.
نڤیسکار و وه‌رگێرێ بیستوونێ، به‌رات قه‌وی‌ئه‌ندام د پێشگۆتنا پرتووکێ دا نڤیسیه: «کێف و هه‌زا وه‌رگه‌راندنێ و له‌زه‌تا ئافراندنا دیمه‌نه‌که ئه‌ده‌بی یا ره‌سه‌ن و سپه‌هی ب په‌یڤ، بوێژ و تێگه‌هێن زمانێ من ئێ خه‌ریب ئه‌وقاسه کو ئه‌ز هه‌ست دکم من بخوه ئه‌و هه‌لبه‌ست گۆتنه. په‌یڤ و تێگه‌هێن تۆزگرتی و ژبیربوویی کو من هه‌ر یه‌ک ژ وان ژ ناڤ سۆهبه‌ت و هه‌ڤشابوونا دلدار و دلبه‌ره‌کێ، لاڤاهیا زارۆکه‌کی، دلۆڤانیا داییکه‌کێ، قێرینا شه‌رڤانه‌کی، نالینا خه‌ریبه‌کی، ئاخینا بنده‌سته‌کی، بوویه‌ره‌که ترسناک، چیرۆکه‌که له‌هه‌نگیێ، ئاوازا ده‌نگبێژه‌کی، لۆکرنا لۆلۆگه‌ره‌کی، ژ ناڤ رۆمانه‌کێ کو ره‌نگه ب هه‌ژمارا رووپه‌لێن خوه نه‌هاتبه خوه‌ندن، ژ ناڤ فه‌رهه‌نگه‌که دوور ژ ده‌ستان، ژ بنێ نه‌واله‌کێ، ژ ده‌ڤێ زاوه‌کی و ژ کونجکێن رۆن و تاری یێن مه‌ژی و زمان و ژیانا خوه ژ زارۆکاتیێ هه‌تا نها ئانینه ده‌ر، تۆزا سه‌ر وان هلوه‌شاندیه، ئه‌ونا ڤه‌برقاندنه و وه‌که هه‌بێن دور و یاقووتێ، وه‌که مۆری و مرجانان ل فیستانه‌که ئه‌تله‌سی درووتنه و ل به‌ژنا هه‌لبه‌سته‌که به‌ده‌و کریه.»
وی پشترا نڤیسیه: «وه‌رگه‌راندنا به‌رهه‌مێن وێژه‌یی ژ زمانێن دن، ژ ریێن زه‌نگینکرن و ده‌وله‌مه‌ندکرنا زمانه‌کی و ناسیارکرنا ئاخێڤه‌رێن وی دگه‌ل ئه‌ده‌بیاتا جیهانێ یه. د سالێن داوی دا و هه‌ڤده‌م دگه‌ل چالاکیێن من ئێن د وارێ زمان و ئه‌ده‌بیاتێ دا، وه‌رگه‌راندنا نڤیس و هه‌لبه‌ستان ژ وان “هه‌لبه‌ستا نوو” ئانژی “هه‌لبه‌ستا سپی” هه‌رتم مه‌ژی و پێنووسا من ب خوه را مژوول کریه. ل سه‌ر ڤێ ئه‌ساسێ و ل گۆری هه‌وجه‌تیا ئاخێڤه‌رێن زمانێ کوردی، نه‌مازه کوردیا کورمانجی ل ئیرانێ ب چاڤکانیێن نڤیسکی، من بریار دا د ڤێ کۆمهه‌لبه‌ستێ دا، بژارده‌یه‌ک ژ هه‌لبه‌ستێن بیست هه‌لبه‌ستڤان و که‌سایه‌تیێن ناسکری و ب باندۆر ئێن وێژه‌یا جیهانێ نه‌مازه وێژه‌ڤانێن سه‌دسالا بیسته‌م بۆ ڤی زمانی وه‌رگه‌رینم و بگهینم به‌ر ده‌ستێ خوینه‌ران. که‌سایه‌تیێن ب ناڤ و ده‌نگ ژ گه‌ل، زمان و پاره‌زه‌مینێن جیاواز ئێن ڤێ جیهانێ؛ ناڤنه مه‌زن وه‌کی ئادۆنیس، ئانا ئاخماتۆڤا، بێرتوولت برێشت، چارلز بۆکۆفسکی، ئه‌همه‌دێ شاملوو، فدێریکۆ گارسیا لۆرکا، گابریێل گارسیا مارکز، ژاک پرێڤر، له‌تیف هه‌لمه‌ت، مه‌هموود ده‌روێش، میخائیل لێرمانتۆڤ، نازم هکمه‌ت، نه‌جیب مه‌هفووز، نزار قه‌بانی، پابلوو نێروودا، پول ئێلوار، سوئاد ئه‌ل-سه‌باه، شێرکۆ بێکه‌س، خاده ئه‌ل-سه‌مان و یانیس ریتسووس کو هه‌ر یه‌ک ژ وان ئستوونه‌که قاهێم ژبۆ زمان و ئه‌ده‌بیاتا گه‌ل و وه‌لاتێ خوه و د ئه‌ینی ده‌مێ دا ژبۆ ئه‌ده‌بیاتا ته‌ڤاهیا جیهانێ تێن هه‌سباندن. مرۆڤێن کو ب پێنووس و په‌یڤێن خوه سه‌دسالا بیسته‌م هنه‌کی خوه‌شتر و جیهان و سنج و خویا شێنیێن وێ ئارامتر و که‌دیتر کرن و راستیا ژیانێ ب وان را دان ناساندن؛ که‌سن کو هه‌که نه‌بوونا، دبه کو مرۆڤێ سه‌دسالا بیسته‌م ژیانه‌که دژواتر ژ یا هه‌یی، ده‌رباس بکرا.»
وی هه‌ر وها نڤیسیه: «خویا یه کو بژارتنا چه‌ند هه‌لبه‌ستان ژ ناڤ ب سه‌دان هه‌لبه‌ستێن هه‌ر یه‌ک ژ ڤان ئستوونێن هه‌لبه‌ست و وێژه‌یێ کاره‌کی پر دژواره؛ ژ به‌ر ڤێ یه‌کێ بریارا داوی ل سه‌ر ڤێ ئه‌ساسێ هات دایین کو ژ ناڤا ب ده‌هان هه‌لبه‌ستێن کو من ژ هه‌ر یه‌ک ژ که‌سایه‌تیێن ڤێ لیسته‌یێ د مژارێن جووربه‌جوور دا وه‌رگه‌راندنه، چه‌ند هه‌لبه‌ستان پرانی ل سه‌ر مژارا ئه‌ڤین، دلداری، پێوه‌ندیێن مرۆڤان، خه‌م، شاهی و هەر وەکی دن ببژێرم و د پێشه‌رۆژێ دا هه‌که ده‌رفه‌ته‌ک چێ ببه، هه‌لبه‌ستێن وان ئێن دن، هه‌ر وها هه‌لبه‌ستێن هه‌لبه‌ستڤان و وێژه‌کارێن ده‌رڤه‌یی ڤێ لیسته‌یێ د به‌رهه‌مه‌که دن دا بوه‌شینم.»
د بن به‌شه‌که ب ناڤێ «کورمانجیا ده‌ڤکی ل خۆراسان و ئیرانێ و کورمانجیا په‌رگالمه‌ند و نڤیسکی» دا وها هاتیه نڤیسین: «هه‌ول هاتیه دایین هه‌تا وێ راده‌یێ کو “ڤه‌گوهه‌ستنا تێگه‌هێ” – وه‌ک ئه‌رکا سه‌ره‌که د وه‌رگه‌راندنێ دا – هه‌ر وها زمانێ نڤیسکی و ب په‌رگال رێ دده، په‌یڤ، تێگه‌ه و بوێژێن به‌ربه‌لاڤ د کورمانجیا خۆراسانێ دا بێن بکارئانین. ته‌ڤی ڤێ یه‌کێ؛ من په‌یڤ و بوێژێن به‌ربه‌لاڤ ل ناڤچه‌یێن دن، ئان په‌یڤێن نوو کو کۆکا وان د ڤی زمانی دا یه ژی ب کار ئانینه. نه‌مازه کو تشتێ تێ وه‌رگه‌راندن گۆتنا وه‌رگێر بخوه نینه، به‌لکی وه‌ک ئه‌مانه‌ته‌ک د ده‌ستێ وی دا یه کو دڤێ تێگه‌ها وێ یا سه‌ره‌که ب په‌یڤ، بوێژ و بابه‌تێن هه‌ری گونجان ڤه‌گوهه‌زینه زمانێ خوینه‌رێ نوو. یا دن ژی ئه‌ڤه کو ژ به‌ر نه‌بوونا زمانێ نڤیسکی (ژ بلی هن ده‌قێن قه‌دیمی)، هن په‌یڤ و تێگه‌ه د کورمانجیا خۆراسانێ دا ئێدی نه‌مانه و ده‌وسا وان په‌یڤێن زمانێ فارسی و یێن دن تێن بکارانین. ژ به‌ر ڤێ یه‌کێ؛ ب باوه‌را من کو ئه‌ڤ چه‌ند سالن د وارێ وه‌رگه‌راندنێ هه‌ما بێژه د هه‌می قادێن ئه‌ده‌بیات، چیرۆک، زانستی، بژیشکی، وه‌رزیش، دیرۆک، فیلمنامه، شانۆنامه و هەر وەکی دن دا دخه‌بتم، نڤیسین و وه‌رگه‌را ب په‌رگال و گشتفه‌هم ب کورمانجی وه‌ک “زمان”، ته‌نێ ب پالپشتیا هه‌یتی و بابه‌تێن زمانێ ده‌ڤکی ل ناڤچه‌یه‌که تایبه‌ت، نه کو پێکان نه‌به، لێ کاره‌کی پر دژواره و نکاره تێگه‌ه و ناڤه‌رۆکێ ب تامی ڤه‌گوهه‌زینه مخاته‌بان.»
چما بیستوون؟
ده‌ربارێ ناڤێ پرتووکێ وها هاتیه شرۆڤه‌کرن: «مژارا هه‌لبه‌ستێن بژارتی پرانی ئه‌ڤین، خه‌م، ژیان و تێکلیێن جڤاکی یه و ژ به‌ر ڤێ یه‌کێ ناڤێ «بیستوون» ژبۆ ڤێ به‌رهه‌مێ هات بژارتن. بیستوون ژ ئالیه‌کی ڤا ناڤێ چیایه‌کی نێزکی باژارێ کرماشانێ یه کو مه‌زنترین به‌رده‌نووس و نه‌خشا سه‌ر کێڤر ئا جیهانێ ل زنارێن بنتارا وی هاتیه نتلاندن. ل گۆری هن باوه‌ریان تێ گۆتن فه‌رهاده‌کی ئه‌ڤیندارێ شێرینه‌کێ ئه‌ڤ خه‌باتا سپه‌هی و مه‌زن کریه. ژ ئالیێ دن ڤا بیستوون دو په‌یڤێن «بیست» و «ئستوون» د ناڤا خوه دا دهه‌وینه و ب ئاوایه‌کی “بیست ئستوونێن” وێژه‌یا سه‌دسالا «بیسته‌م» ته‌مسیل دکه.
ئالفابه و ڕێنڤیسا بکارهاتی
رێنڤیسا بکارهاتی د ڤێ به‌رهه‌مێ دا، رێنڤیسا ئارامی (ب تیپێن ئه‌ره‌بی-فارسی) یه؛ رێنڤیسا کو زێده‌تر ژبۆ کوردیا ناڤه‌ندی (سۆرانی) و زاراڤه‌یێن کوردیا باشووری و ل هن ده‌ڤه‌ران ژی ژبۆ کوردیا باکور (کورمانجی) تێ بکارانین.
د داویێ دا ئەم ب هەڤ را سێ هەلبەستان ژ ڤێ بەرهەمێ بخوینن:
هه‌زار شالوولێن سەرخوەش
ل ناڤ چاڤێن ته و
هه‌زار چڤیکێن بێده‌نگ
د گه‌وریا من دا نه.
مالا کو ئه‌ڤینێ
زمانه‌ک سا گه‌پکرنێ هه‌بوویا.
ئه‌همه‌دێ شاملوو
***
خوه‌زی ئه‌ز هه‌سپه‌ک بووما
و ئه‌ڤینداره‌ک ل من نشتبا.
خوه‌زی ئه‌ز هیلیه‌ک بووما
و ب دیوارێ ئۆده‌یا ژنه‌که به‌ده‌و ڤا بهاتما دالقاندن.
خوه‌زی ئه‌ز گوله‌که سۆر بووما
و رۆژا ئه‌ڤینداران بۆ که‌چه‌کێ بهاتما خه‌لاتکرن.
خوه‌زی ئه‌ز ده‌سته‌که نێن بووما
ل سه‌ر سفرا ژنه‌که برچی.
خوه‌زی ئه‌ز چه‌مه‌ک بووما
و د ناڤا وه‌لاتێ خوه کوردستانێ دا بهه‌رکیاما.
خوه‌زی بێیی ت شه‌رت و مه‌رجه‌کێ
بۆ جارا داوی
من تو هه‌مێز بکرا
و وێ چاخێ بمراما…
شێرکۆ بێکەس
***
خەون
من خه‌ون دیت؛
ئه‌م دانه به‌ر بڤران
و
برن کارستانا داربڕینێ!
ئه‌وێ ئه‌ڤیندار
بوو په‌نجه‌ره
ئه‌وێ دلکه‌ڤر
بوو سێداره
لێ؛
ژ من ده‌ریه‌ک چێ کرن
بۆ ده‌رباسبوونێ…
پول ئێلوار
